7Det var vinter og hålke. Tunet på Landsem låg blankt som ei glasrute og var ei fallgruve for kvar som ikkje var kjend.
Siste regnskura hadde teke med seg oska som var strødd frå kjøkentrappa til fjøs og stall. Enno yrregna det litt. So det muna lite å strø ny oske før veret vart slik at ho festa seg.
Men all denne blanke isen var ei fårleg freisting for ei lita gjente som gjekk og stulla og ikkje hadde noko å ta seg til med nett no.
Vesle Ranveig var på tridje året og stor nok til å passe seg sjølv ei stund, sa mor. Det same sa far. Og Petra og Mette.
Petra heldt til i kjøkenet. Mette var i fjøset. Men båe hadde hendene fulle.
Far var på kontoret. Han tok Vesla opp åt seg ein augneblink.
«So Vesla – no må du vera stor og flink gjente. Du må finne på noko å tøle med sjølv no,» sa han. Og so sette han henne ned att. –
Vesla stod i gangdøra og undras om ho skulde våge seg over tunet til Mette? Det var to nye saulam i fjøset – og denne blanke isen måtte vera fin og morosam å gå på.
8Ho stabba i veg. Men det bar ikkje likare til – då ho kom fire-fem steg frå trappa, datt ho. Og ho kom seg ikkje opp att.
Ho låg og kravla og kravla og fekk ikkje tak korkje for hender eller føter. Men det var spanande og det var moro å ligge slik og gli på isen. Di meir ein freista koma seg opp, di verre var det mest – ein gleid berre lenger ifrå trappa. Men kanskje kom ein åt fjøset på denne måten og?
Med eitt var det noko stort fælsleg over ein. Eit gap – og Vesla kava med hendene og illskreik. Ei klokke singla ein stad, og det anda varmt og kvævande over hovudet hennar.
Ein mann tok henne i armane sine og bar henne inn. Han snåva ein gong og gleid – men straks etter låg Vesla i mor sine armar og skreik enno.
Mor var kvit i andletet. Ho tok henne hardt innåt seg og kviskra: «Å gud, å gud! – Å gud signe deg, Vesla, at eg har deg her!»
Vesla roa seg smått om senn og sovna til slutt hos mor. Men presten fekk hesten sin innsett, og vart på Landsem til kaffe.
Han sa elles det, at hadde ikkje hesten tverrstana, so hadde han køyrt over gjentungen. For han ansa henne ikkje før.
Lensmannen, far åt Vesla, trudde so gjerne det. Og han hugsa ei soge han hadde høyrt –. Med kvart kom lensmannen og presten bort i tobakksrøyk og sogor om kloke hestar. –
Men på soveromet låg Vesla og gret smått i svevne enno. Gong og annan skvatt ho til og kava og hadde hestekjeften over hovudet sitt. Men når 9ho kjende handa hennar mor og såg smilen hennar, sovna ho til att. –
Dette var einaste personlege minnet Vesla fekk med seg ut i livet om mor si. Tri dagar etter døydde lensmannsfrua etter ein lang og vonlaus kamp. Men i vogga låg ein liten nyfødd gut og skreik. –
Seinare i livet undras Ranveig om ho verkeleg hugsa denne hendinga. Eller om det berre var det at ho hadde høyrt det fortalt so mange gonger at ho trudde det.
Ho kom til at det var eit røynleg minne. Det kunde ikkje vera noko anna. Mor sine ord, redsla og gleda i augo hennar – alt var so levande, so sterkt. Det måtte vera røyndom. –
Det var og første gongen Vesla høyrde ordet «Gud» slik at ho sidan mintes det.
«Gud, å gud,» hadde mor kviskra. I redsle. Frå den gongen hang det visst att litt av denne redsla ved tanken på Gud. –
Som i ein draum hugsa Vesla gravølet og eit kvitt andlet i ei kvit kiste. Det skulde vera mor, sa faster. Men Vesla skreik og sa nei og brydde seg ikkje om henne i kista.
Det var blomar og mykje folk. Og det var tindrande klårt om kvelden. Det hugsa ho. For Mette budeie tok henne med åt fjøset med kalvedrikke. Og då stana dei ute på tunet og såg på stjernone.
«Ja, der oppe er mor di no,» sukka Mette. Ho tok etter forklæsnippen og snufsa og tørka vekk eit par tåror.
Vesla trudde henne. Det var ikkje noko underleg 10i at mor var der oppe. Venteleg sat ho og kika ned gjenom eit av desse blanke hola og vilde leike med Vesla.
Og Vesla rette seg opp og ropte mor alt det ho berre vann.
Men mor høyrde ikkje. Og det var underleg. For det var vel inga meining i at mor skulde gøyme seg der oppe, når Vesla skulde legge seg snart og plent måtte halde i handa hennar mor når ho skulde sova?
Vesla ropte mor enno ein gong. «Mor, mor!» Men Mette budeie sa at «no må du styre deg no, unge!» Og ho rista opp henne då Vesla tok til å skrike og remja, og vilde opp til mor.
Men då dei kom åt fjøset, var det mest som Mette trega seg. Ho tok Vesla på fanget og sa «stakkars lita». Og då fortalde ho at mor var hos Gud. Der måtte ho vera lenge, sa Mette.
Vesla gruna litt på Gud. Det måtte vera ein streng mann å koma til.
Faster var der, og sa «Ranveig». Vesla kunde høve til namn på ei lita ku, sa ho. Men ei stor gjente skulde ha sitt eige namn. Og Vesla vart Ranveig.
Ein sundag var det mykje sol og varme. Det var so stilt som det kan bli ein somarsundag når slåmaskina tegjer og hestane er i marka.
Faster hadde lagt ned Ivarguten – han skulde 11sova middag. Men Ranveig var pynta i kvit kjole, kvite hosor og skor med sløyfor og fine knappar.
«Ei stor lita dokke,» sa Petra. Mette slo saman hendene og måtte retteleg sjå på stasen.
«No må du fara fint med nykjolen din,» sa faster. Ho skulde ta imot prestefolket. Dei kom til middag.
Det var ingen som hadde tid til overs åt Ranveig meir. Ho gjekk frå rom til rom og var i vegen og måtte berre finne på noko å tøle med sjølve seg.
Ho stod ute på tunet. Og det var helg rundt i kring. Ei høne spankulerte framme ved fjøsveggen, prestehesten stampa i stallgolvet, og sola skein so urimeleg varmt.
Det låg ein sanddunge frampå tunet. Det var kvit fin sand som risla so lett millom fingrane. Den var god og varm å ta i, den var gild å grava i. Det kunde bli både hage og haugar der. Det kunde bli løyndegangar og elvar og mange land.
Ranveig visste ikkje rett kor det bar til. Men om ei stund sat ho i sanddungen og bygde vegar. Ho laga kyrkjegard, og der var grava hennar mor. Den skulde ho pynte med blomar.
Det stod ei diger løvetannrot borte ved låveveggen. Rundt den grov Ranveig med stein og med fingrar. Ho fekk opp rota til slutt og planta den på grava hennar mor i sanddungen. Tett ved kyrkjegarden skulde kyrkja stå.
Då var det nokon som ropte på Ranveig. Og straks etter vart ho lyft opp or sanddungen og rista slik at ho aldri gløymde det sidan. Faster var so 12sint at ho gret. Ho fekk ikkje skikkeleg ord for seg til å skjenne.
Og Ranveig måtte ta av seg den fine kjolen og hosone som ikkje var kvite lenger. Ho fekk ikkje gå inn og helse på prestefolket slik som faster hadde meint då ho pynta henne. Nei, ho måtte legge seg i senga si og ligge der heile ettermiddagen.
«No kan du ligge der og tenkje over om du ikkje heller vil vera snild ein annan gong. Og høyre etter meg,» sa faster då ho gjekk frå henne. Ho var streng i augo og rettferdig å sjå til.
Ranveig kunde aldri gløyme det.
Ranveig hadde gått på skulen ei tid. Ho hadde høyrt eit og anna både om himmel og helvete.
Det var ikkje berre lærarinna som fortalde. Nei, lærdomen kom smygande inn alle stader ifrå. Frå fjøs og frå stall, frå kjøken og tun, i heimvegen frå skulen, i frikvarter og ved leiken elles. Kunnskap samlar ein alle stader. –
Det var i skulevegen ein dag.
«Er det sant at far din er fritenkjar?» spurde Anna, dotter til klokkaren.
«Fritenkjar?» Ranveig visste ikkje kva det var. Men ho skyna det måtte vera noko leidt.
«Ja. Når han ikkje trur på Gud –.»
«Trur ikkje far på Gud?»
«Når han er fritenkjar, so –.»
«Ja men kven har sagt det då?»
13«Det er mange, det. Mest alle. Og han er no aldri på møte. Det segjer far òg.»
«Nei, men –.»
«Fritenkjarane kjem ikkje til Gud heller dei.»
«Ne-ei.»«Ne-ei.»] rettet fra: «Ne-ei. (manglende anførselstegn)
Det var ikkje meir å segja om det. Ranveig gjekk berre og kjende det som ei skam at far skulde vera fritenkjar. Ho vilde ikkje tru det, men når Anna sa det so visst –. Ho skulde allvisst spyrja far når ho kom heim.
Men Ranveig vart like klok om ho spurde – Lensmannen lo berre og tok henne innåt seg ein augneblink.
«Jaso – du trur eg er fritenkjar, du?»
«Er du ikkje det då?»
Han skulde kanskje ha teke seg litt i akt for dei vaktsame augo. I grunnen var det vel ingen ting å smile åt dette med å vera fritenkjar. Tvert om. Det var sers ålvorsamt når det bar til.
Ein fritenkjar er ein som ikkje trur på Gud – ein som ikkje har nokon ting med Gud å gjera. Og Gud – men kven var Gud, og kvar var han?
Det visste ikkje Ranveig. Men ho trudde på han. Ho kjende det alt med seg kor inderleg ho trudde på han. Det var reint so det gjorde vondt.
«Er du ikkje fritenkjar då, far?»
«Jau visst er eg fritenkjar, barn. Kva skulde eg elles vera?»
Ranveig spurde ikkje meir. Det var ikkje meir å spyrja om heller. Men hadde lensmannen visst kor tung ei bør han la på dotter si med dette halvt likesæle, halvt låttmilde svaret, då hadde han kanskje 14set ålvoret i augo hennar og svara noko annleis. No gjekk han berre inn til arbeidet sitt og tenkte ikkje meir korkje på spursmål eller svar.
Men Ranveig stod att. Alt i verda gjekk under for henne. Ingen ting var som det hadde vore. Skamkjensla brende henne, når ho tenkte på kameratane. No gjekk dei og visste at far var fritenkjar. At han var ein utstøytt. Alt folk visste det sjølvsagt. Og snakka om det.
Det fekk endå våge seg. Det var verre med far sjølv. Han vilde koma til helvete. Han kom til å pinas slik at det ikkje var meining i det. Varmen vilde brenne han og tusen sår vilde svi. –
Då Ranveig la seg om kvelden, kom tankane att. Då kom redsla for far – han som var fordømd. Når ho let att augo, såg ho helvete for seg. Der var store kjelar med varme under, der var den vonde sjølv. Han stakk syndarane på ein høygaffel og heldt dei over varmen. Dei skreik og vreid seg.
Ranveig tykte golvet framfor senga gleid bort. Ho såg ned i all denne redsla. Ho heldt seg fast og torde ikkje lata att augo meir.
Ho bad til Gud. Ho tagg om frelse for far sin. Men Gud var rettferdig, og Gud var streng. Det var ikkje sagt han kunde hjelpe heller, når far ikkje trudde.
Men han skulde vel kunne, dersom han verkeleg vilde? Gud – som kunde alt. Som kunde skapa jorda og alt som til høyrde – han måtte vel kunne frelse far?
Med eitt høyrde ho faster Anna si røyst nokon stad ifrå – eit minne berre: «all synd må sonas, 15Ranveig, når du har gjort noko gale, lyt du bera fylgjone. Elles må ein annan lide for di skuld.»
Dette hadde faster Anna sagt ein gong Ranveig skulde ha ris. Kva gale Ranveig hadde gjort den gongen, hugsa ho ikkje no, men desse orda kom smygande. Dei var faster sine. Og då var det slik. For faster laug aldri.
All synd må sonas! Då var det ikkje von for far. Dette med soning var noko over all forstand. Det var lagnaden sjølv, og den stod ikkje til å rikke.
Men dersom Gud verkeleg var allmektig, so måtte han likevel kunne gjera eit undantak – berre denne eine gongen. Dersom han vilde. –
Ranveig stira ut i romet og torde ikkje sova. Når ho let att augo, var helvete der straks. Då sleikte logane oppmed senga, og den vonde grein mot henne.
Om mor hadde levt? – straks var minnet om mor der. Det kvite andletet, armane som heldt henne fast, mor si røyst som kviskra «å gud, å gud!» I redsle.
Mor var redd Gud. Fordi han var rettvis og streng. Som faster. All synd må sonas –.
Elles må ein annan lide for di skuld. Elles må ein annan lide –. Der var løysinga! I det var det berging. Og von.
Ranveig knepte saman hendene. Ho var roleg att. Det var som Gud hadde høyrt henne. Elles må ein annan lide –. So kunde ho.
Korleis orda forma seg, hugsa ho aldri sidan. Ho bad med kvar tåg i seg. Heile ho var ei brennande bøn om frelse for far.
«Lat meg koma til helvete i staden hans,» bad 16ho, og tårone rann varme og salte or augo, «eg vil lide i staden hans. Kjære Gud, lat det bli slik.»
Ho sovna til slutt. Og då drøymde ho noko underleg. Ivar og ho gjekk etter ein lang veg. Det var audt og ikkje eit menneske å sjå. Tre og buskar kom bort med kvart, og til slutt var det berre gråe flata same kvar dei såg. Endelaust, utan brigde strekte denne gråe flata seg. Det såg ut som vegen aldri skulde ta ende.
Men brått stod dei ute på eit stup. Dei kom ikkje lenger. Over dei var stjernehimmelen, djup blå med tusental stjernor. Men under stupet var helvete. Dei høyrde jamringa derifra, dei såg logane.
Attende kunde dei ikkje koma. Og utfor stupet vilde dei ikkje. Som dei stod der og ikkje visste kva dei skulde gjera, høyrde dei einkvan rope.
«Dersom de vil opp til himmelen, må de ta øksa og hogge føtene av dykk ved knea!»
Då dei skulde sjå til, låg det ei øks frampå stupet. Ranveig treiv henne med ein gong og vilde gjera som røysta sa. For det var Gud som tala, skyna ho. Men Ivar vilde ikkje. Han vilde slett ikkje. Alt det Ranveig gret og bad, sa han nei. Føtene vilde han ikkje misse.
Ranveig måtte bruke makt. Ivar stridde imot alt han vann. Dei sloss frampå stupet. Det galdt so mykje. Alt måtte ofras, tykte Ranveig. Men best som dei sloss, fór dei utfor. Dei datt og datt. Og med det vakna Ranveig. –
– Det var mørkt. Ho låg på eit lite rom breiddmed faster og Ivar. Ho hadde vore so glad då ho fekk sitt eige soverom. Men no gret ho og ropte 17«faster» i redsle. Gong på gong. Ho såg alt som vondt og fælsleg var ikring seg. Ho var våt av sveite og livredd, då faster endeleg kom med lampa.
«Kva er det som står på, barn?» Faster var både streng og redd.
Ranveig vilde fortelja. Men framfor desse rolege augo og lampeskinet kvarv skrymt og uvette og vart til inkjes. Ho stota berre noko som ingen kunde skyna.
«Du er då ikkje mørkredd?» vilde faster vita. No var ho arg og attåt.
«Ne-ei.» Ranveig var ikkje det, men –. Om ikkje døra inn til faster kunde få stå oppe likevel?
Faster meinte nei. Ranveig var så stor gjente no at ho måtte kunne sova åleine. Dette var berre tull.
Ho breidde godt ikring Ranveig, og gjekk med lampa. I døra snudde ho seg og nikka.
«Du vil då bli eit kvinnfolk, Ranveig – og ikkje ei sål’ som er redd skuggen sin? – Bed fadervåret ditt, barn – og sov.»
So vart døra attlaten.
Ranveig var med far sin til skogs ein dag. Dei skulde sjå etter sauene.
Det blåna av blåber i haugane, og på myra stod molta fullmogen. Somaren var på sitt høgste.
Rett som dei gjekk og tagde og tenkte kvar på sitt, tok far til å tala om mor.
18«Du blir so lik mor di med kvart,» sa han. «Ja, du hugsar ikkje mor di heller du, kanskje?»
«Jau, eg trur det. Det var ein hest som heldt på trampe på meg –.»
«Det var prestehesten, ja –.»
So tagde far ei lang stund igjen. Han tenkte kanskje på den dagen.
«Ho var so glad i moltor mor di,» tok han endeleg til att, «ho òg var med meg inn gjenom marka her ein dag. Det var før du var fødd, og moltone stod mogne som no. Eg måtte minnas det då eg såg du hoppa frå tuve til tuve i stad. Du var so lik henne, Vesla.»
Det gamle kjælenamnet! Stilla i skogen, og far – det var so høgtidsamt. Og mor var med liksom.
Ranveig smetta handa si inn i far si. Ho visste ikkje noko å segja. Men far skyna henne sakte. Han gav den vesle handa eit lite trykk. Og so gjekk dei tagale ei lang stund.
Dei kom til ei slette. Det stod ei einsleg furu der, og ei høybu noko lenger framme. Høybua var skakk og grå og taklaus mest, men furua var stor og vid og full av fine små konglor. Her hadde sauene halde til, såg dei. Men no var dei borte.
«Her skaut eg første tiuren min,» fortalde far, «den dagen var eg noko til kar, må du tru. Det var i solrenninga. Eg var berre guten og fekk vera med ‘n farfar på speljakt. Vi låg her morgon etter morgon. Vi såg når sola gyllte berga og tretoppane. Vi høyrde leiken.
Vi skaut. Og skot i skot høyrde vi alle rabbane 19bort etter. Det var som eit eventyr. – Men første morgonen eg stod med min eigen tiur i hendene – den eg sjølv hadde skote – jau, du kan tru eg kjende meg vaksen kar med eitt!
Eg tykte helst farfar tok det for roleg – det var liksom inga storhending for honom. Men då eg kom heim, gjorde dei augo. Då var eg kar. –
Åja, det var godt å vera gut. Eg trur mest det var sol stødt den tida.»
Ranveig gjekk berre og lydde. Høgtida var over henne. Og ho vilde ikkje segja eit ord som kunde skiple.
Det var so stilt i skogen. Sola skein i furua der borte og på høybua, tettegras og klokkelyng lyste opp bort etter sletta. Ein kunde godt tenkje seg alvane danse her høgstnattes, ein kunde gjerne vente å sjå ei huldrerumpe borti skogholtet der.
Annsemda, uroa og slitet som høyrde kvardagen til, nådde ikkje hit. Her rådde stilla. Og her var godt å vera. –
Men dei måtte vidare. Ei bekkesildre småsladra og smaug seg gjenom mosen. Ein krull med bekkblom lyste opp. Men ingen sauer. –
Dei kom dit granskogen mørkna. Det glisna millom tellone. Den eine kvite stubben lyste mot dei etter den andre. Og kvistdungar låg her og kvar.
Lensmannen tala ikkje meir. Andletet hadde mørkna, og tankane var ikkje lette.
«Var det her dei hogg i vinter?» vilde Ranveig vita.
«Ja.»
20«Det ser ut som ær når ein ser stubbane slik –.»
«Det er ær.» –
So mintes Ranveig ord ho hadde høyrt og halve setningar. Nokon hadde gått ifrå garden sin –
«– og lensmannen var visst hardt borti’n,» hadde drengen sagt ein dag. Han hadde tagt då Ranveig kom. Og faster hadde vore meir enn vanleg streng og ålvorsam ei tid. Noko var det.
Ranveig var gamal nok til å tenkje sjølv og legge saman, om ho ikkje skyna alt. Kausjonsansvar hadde vore nemnt. Eit vondt ord, visste ho.
No hadde ordet nådd fram til lensmannsgarden. Til henne og far og Ivar. Og til faster.
Difor måtte skogen gå. Difor glisna det millom tellone.
Det er ær, sa far.
Ranveig gjekk og kjende på seg at det var ikkje berre ær – det var helst opne sår enno. Ho skulde lagt ei dulmande hand over desse såra. Ho skulde vore god med han far no.
So kunde ho berre tegja, for ho fann ikkje ord. Og ho visste ikkje ein gong om han skyna henne. Men ho vona det.
Dei gjekk der og tagde mest. Og tenkte kanskje kvar på sitt. Men likevel høyrde dei saman på ein reint forunderleg måte.
Sauene fann dei ikkje den dagen.
21Marknad! Kva for eit underleg ord er ikkje det. Glade folk i vegane, hestehandel og drykk. Telt som reiser seg til ein heil by og dreg folket åt seg med rike fargar.
Røykesild i kassor, drops og tynnor med eple. Paradiset når ein har skillingar i lumma.
Lengst borte på marknadsplassen er karusellen. Der er hestar og båtar, der er raude lykter og blå og grøne. Det store positivet spelar. Spelar og spelar. Det riksar og skrik, men det er herleg musikk. Den heng att i øyro lenge etter at ein har krope til sengs, den heng att i dagar.
Bortanfor karusellen er vokskabinettet. «Kom og sjå!» roper den tjukke dama som vaktar inngangen. «Kom og sjå! Napoleon og Dreyfus, Bismarck og dronning Draga, bra folk og mordarar. Alle får de sjå for fem og tjuge øre. Kom og sjå, godtfolk.»
Heile dagen står ho der og roper. Og straumen går ut og inn. Mange vil sjå.
I eit telt syng dei visor. Ei kjerring klær seg ut som feiar og som politi, som kokk og som sjøgut. Ho syng. Somtid klimprar ho på ein gitar, somtid halar ho i eit gamalt dragspel.
«Torvald, Torvald – har du set min Torvald her,» syng ho. Då er ho kokk. Og ho skjegler ned etter benkeradene og sender slengkyssar i fleng. Det er lått og løgje, det er berre moro.
Sorg og sut er lagt att heime. Her er marknad. Her er liv. Og det er godt å leva. –
22Ranveig har vore med mjølkekøyraren. Det er tidleg på dagen og tolleg roleg. Ho går i teltbyen og ser og ser, og blir aldri mett av å sjå.
Ho har fem og tjuge øre knytt fast inn i neven. Kva skal ho bruke den vesle blanke skillingen til? – Honningkaka freistar, dropsa freistar og dei raude epla i tynnone.
No skal ho bruke skillingen, meiner ho, no skal ho kjøpe – men so let ho det vera likevel. Ho har berre fem og tjuge øre, og det gjeld om å velja det likaste.
Ho går frå telt til telt. Ho får tilrop frå ty- og klokkejødar, frå godmette eple- og honning-kakekjerringar.
«Skal den lilla vakre gjenta inte kjøpe en finfin møssa til vinteren?»
Jøden held fram huva. Men Ranveig er alt ved næste telt.
«Ei honningkake, frøken? ekte honning!» Kjerringa tar eit stykke or kassa og byd fram. Ho har ein rykande kopp kaffe i andre handa, ho tygg og pratar og slurpar kaffen i seg. Og legg ned honningkaka att, då Ranveig ikkje svarar.
Det surrar ikring ein av prat. Og storparten er ikkje til å skyna. Men over alt skjer karusellen inn.
Skulde ho bli med karusellen ein tur? Det kostar berre ti øre. Ho står og ser på dei som er med. Det er lys dag, og dei kulørte lyktene er ikkje tende no. Men den droplute hesten har stasgreide på, og vogna er klædd med raudt klæde.
Ei gjente stig ut or ein båt. Ho er grøn i andletet 23og ynkar seg. Ho svagar på føtene og held på skal stupe. Men ho lær lel. – Ho er både løgjen og stygg å sjå til. Nei, Ranveig vil ikkje vera med karusellen.
Ho kjem bortåt vokskabinettet. Dama står der og roper: «Berre fem og tjuge øre! Stig på! Bismarck og Dreyfus –.»
Dit gjekk Ranveig. Det kom so brått for henne at det måtte vera gildt å sjå desse ho kjende litt til. Som ho hadde lese om.
Ho fylgde straumen og kom inn i eit mørkt telt. Ei lampe hang opp under taket og lyste, ei til lenger inne.
Det var spent taug frå vegg til vegg. Det vart som gangar, og innom desse tauga stod voksfigurane. Der stod Bismarck og Napoleon side om side, der stod Dreyfus og ein dei kalla Jack ripper – det skulde vera ein stygging til å ta liv.
Ein mann gjekk og synte fram karane. Han var ikkje heilt stø i soga alltid; men det gjorde ikkje noko. Folk lo og tykte det var moro lel.
Ranveig tykte helst det var uhyggeleg. I denne halvskuminga såg voksdokkone reint levande ut. Det blinka i augo når ein såg dei på leida. Dronning Maria Antoinette stod og nigja og smilte mot ein. Men når ein kom heilt bortåt, såg ein vel at det ikkje fanns liv.
«Det er mest som ei rekke påklædde daudingar», kviskra det bak Ranveig. Det var to vaksne gjentor som gjekk arm i arm og stakk hovuda saman og kviskra.
Med eitt kjende Ranveig at ho var åleine. Millom 24alle desse folka og alt dette pratet var ho heilt åleine. Ingen å gå arm i arm med, ingen å kviskre eller læ saman med.
Det var ikkje ein som gådde henne og kjendes ved henne, ikkje ein som hadde ein smil eller eit lite ord til overs til henne. Og innanfor tauga stod berre daudingar og grein.
Ranveig vilde ut. Ho gjekk forbi ei som skulde ha drepe mannen sin og mor si og to born. Ho såg skygg til sides på henne og tykte mest ho rette ut handa –.
«Eg vil ut,» sa Ranveig og trengde seg framom dei som stod og høyrde på denne fælslege soga. Dei skubba til henne og gav vondt frå seg. Ho ansa det ikkje. Berre ut, berre vekk frå alt dette vonde som vilde kjøve henne.
Då ho stod utanfor teltopninga, kjendes det som hadde ho sloppe unda ein fåre. Her ute var livet!
Her spela positivet, der kvein dei og lo – og framfor henne låg telt i telt med honningkakor og tyvaror. Eit lite telt med glasvaror hadde ho ikkje ansa før. Dit gjekk ho no.
Der var blomeglas og fløytestell. Der var glasasjettar og små koppar. Raude glas og grøne glas. Ei lita skål av pressa glas var serleg vakker. Det var små rosor pressa inn i glaset. Ranveig kunde ikkje få augo frå denne skåla.
«Skal ikkje lilla frøken kjøpe denne skåla?» smiska dama bak disken, «berre sjuttifem øre – reint røvarkjøp».
Berre fem og sytti øre! Og Ranveig åtte ikkje 25det som heitte pengar. Hadde ho enda havt dei fem og tjuge ho kasta bort på vokskabinettet! Ho sette frå seg skåla.
«Eg har ikkje pengar,» sa ho.
«Pengar? – sjuttifem øre er då ikkje pengar å rekne for? – Men frøken har vel ein papa i minsto? Eg kunde sette til sides skåla ei stund.»
Og utan vidare sette ho skåla til sides. – –
Ranveig gjekk til losjiet og fekk tak i drengen. Han hadde funne kjenningar og tykte det var tidleg å fara heim.
«Når du ikkje får i veg i ettermiddag heller –.»
«Det veit ikkje du noko om. Og elles so er det det same for deg. Eg må heim no.»
«Men du har då ikkje set noko enno?»
«Eg har set nok. Og no vil eg heim.»
Ranveig tok på seg køyrekåpa. Og då var det ikkje anna å gjera enn å spenne for. Men Hans dreng var sint. Han murra noko om ungar og utidige påfunn –.
Ranveig ansa det ikkje. Ho hadde anna å tenkje på. Den fine glasskåla!
Om ho spurde far? Faster nytta det ikkje med. Men far? Hjarta banka ved tanken. Far var so langt unda. Han sat på kontoret og vart framand og høgtideleg. Men likevel – tanken lokka som eit lite eventyr. –
Hans tina opp med kvart og var ikkje sint lenger. Han prata og vilde vita kva Ranveig hadde set. Men Ranveig svara ikkje stort.
Ho sat og tenkte seg gangen innover til kontoret. Ho gjekk forbi Mo, lensmannsdrengen, ho stod inne 26hos far –. Om ho fekk fem og sytti øre? – Nei, ho våga det visst ikkje.
Men då ho kom heim og hadde fått av seg køyrekåpa, gjekk ho likevel beint inn til far. Ho stod framfor han og var ikkje so verst redd heller. Han såg opp frå protokollen.
«Er det noko du vil, Ranveig?»
«Eg vilde so gjerne – kan eg få fem og sytti øre, far?»
«Fem og sytti øre? Kva skal du bruke dei til?»
«Det var ei glasskål på marknaden. Ho var so fin. Det var rosor rundt ikring. Ho kosta fem og sytti øre –.»
«Gjorde ho det, du? Det var ikkje drops i den skåla, veit eg?»
«Nei. Det var ei retteleg skål. Ho var ikkje so stor, men –.»
Då far fann fram pungen og leita i pengane, kjende Ranveig kor redd ho hadde vore lel – kor ho hadde grua seg. No det var over, hadde ho venger og kunde flyge.
Og flaug gjorde ho den lange halvmila nedåt marknadsplassen. –
Heimover gjekk det seinare. Ho stana gong og annan og såg på skåla. Og kjende ilingar av glede over at det verkeleg var hennar.
Dei fine rosone, blada som slynga seg om einannan – det var som ei ven lita soge, ein lys tone som song seg inn i hugen.
Det var først då ho såg husa heime, at ho kom i hug faster og at ho hadde sprunge sin veg uløyves. 27Men det gjorde liksom ikkje so mykje likevel. Den vene skåla heldt unda dei vonde tankane.
Det var slik ei forunderleg skål. Ho var fyllt med glede. Om ein var sorgtung og modlaus, so måtte ein bli glad når ein såg noko so vent.
Slik kjende Ranveig det. Og det måtte vel gå an å få faster til å skyna det med?
Men det gjekk ikkje. Faster var streng i augo. Ho var hard i røysta, og ho brydde seg ikkje om skåla. Ho såg ikkje at det var noko anna enn ei vanleg glasskål. Og det var ingen ting å renne uløyves på marknaden for. Når ho hadde fått lov til å vera med mjølkekøyraren først òg!
«Og kven fekk du pengane hos?» sa faster til slutt.
«Hos far.»
Endå var det ei duld lita gleda i røysta. Far hadde skyna henne. Han vilde sjå kor ven den vesle skåla var. Han vilde sjå kor rosone blømde. Difor smilte Ranveig. Og augo var djupe av lukke trass i alt.
Men faster fælte for at Ranveig ikkje hadde skyna retteleg kva gale ho hadde gjort. Ho sette seg breiddmed henne og fortalde kor om å gjera det er at born er lydige. Dersom dei ikkje lærer seg til å bøygje viljen sin medan dei er små, blir det stridt sidan.
Og viljen må bøygjas. Først under Guds vilje sjølvsagt. Men dersom borna ikkje lærer seg til å bøygje viljen sin under menneskja, lærer dei ikkje å bøygje seg for Gud heller. Og då blir dei usæle.
«Trur du ikkje Gud såg korleis du let din eigen vilje rå’ med deg i dag, Ranveig? Trur du han likte 28det? – Han visste vel so godt som du at du sprang uløyves – og han fylgde deg heile vegen. Ver du viss. – Det er det med det, ser du, at sjølv om du kanskje tenkte å løyne dette for meg, so kan du ikkje løyne noko for Gud. Han ser alt. Han ser inste tanken din og kvar ei syndig lyst. Du skal hugse det, Ranveig, at for Gud kan du aldri løyne deg.»
Faster reiste seg. Ho var høgtideleg då ho tok den vesle fine skåla og læste ho inn i skåpet. Det var best for Ranveig, sa ho. Det vilde vonleg lære henne å bøygje den stride viljen sin ein annan gong.
«Eg må gjera dette fordi eg vil deg vel,» sa faster, «fordi eg vil du skal vekse opp til eit sant og lydig menneske.»
So gjekk ho. –
Gråte? Nei. Men om ho kunde skrike eller slå. Helst slå so det sveid og brotna rundt ikring –.
Men Ranveig slo ikkje. Ho sat kurende still. Ho sokk og sokk ned gjenom eit endelaust djup. Og aldri vart ho glad meir. Det kjende ho.
Det var det med faster at ho hadde so lite fantasi. Ho gjekk på jorda, sa ho gjerne sjølv.
Men ein ser ofte so lite då. Og når ein ikkje ser, so skynar ein ikkje heller.
Som no med den vesle skåla hennar Ranveig. Der Ranveig såg blomar og blad og fine små roseknuppar som raudna – der såg faster Anna berre 29vanleg pressa glas – nokre figurar pressa inn i glaset.glaset.] rettet fra: glaset, Det kunde gjerne vera rosor; men kva hadde so det å segja?
Når Ranveig tykte den vene skåla var fyllt til randa med glede, då såg ikkje faster anna enn at skåla freista til ulydnad og trass. Og slike fårlege kjenslor må ikkje nøras.
Difor vart skåla sett i skåpet og læst inne. Dermed var den soga ute, meinte faster.
Men for Ranveig gjekk det ikkje so lett. Ho gløymde ikkje skåla fordi om ho var innlæst. Ho stod framfor skåpet. Og der innom døra var sjølve gleda. Der var det ei lita glasskål som var hennar.
Kva rett hadde faster til å gøyme den vesle skåla? Kva rett hadde ho til å preike om det ho ikkje såg eller skyna?
Ranveig stod framfor skåpdøra og hadde eitt ynske i verda: den vesle skåla med rosone.
Ho fekk tak i ein nykel og freista få opp døra. Det var ikkje den rette, men det kunde hende han gjekk.
Han gjekk ikkje. Han sette seg fast i låsen og var ikkje til å rikke meir – korkje att eller fram.
Då smaug Ranveig seg ut. Ho hadde ikkje meir her å gjera. Og faster kunde få rasa frå seg åleine først. For no vart ho ikkje blid – det kjende Ranveig på seg.
Og den gongen kjende ho rett. Det vart ålvor. Først stod faster og fikla med nykelen ei lang stund og skyna ingen ting. Låsen vilde ikkje opp. Og då det bar til, var det ein galen nykel. Men kvifor? og kven?
30Faster tok til å rekne og legge saman. Ho såg ei lita gjente som vilde trasse seg til sitt utan omsyn. Ei som ikkje gjekk av vegen for noko, ikkje for tjuving eingong – når ho berre kunde få det ho vilde.
Ho såg ikkje skåla, såg ikkje lengten etter gleda – ho såg berre den trassige eigenviljen som måtte tuktas i tide.
På nytt lag tok faster Anna Ranveig for seg og tala ålvor med henne. Om ho ikkje skyna det var reine brotsverket ho vilde gjera med å bryte seg inn i skåpet med ein framand nykel?
Det var simpelt tjuveri, og det var slikt ein vart straffa for. Det skulde Ranveig vita – ho som var dotter åt lensmannen.
Men Ranveig brydde seg ikkje større om tjuveriet. «Det er mi skål,» sa ho berre. Ho meinte det. Og faster kom ingen veg med henne. –
Det er ikkje greidt å vera i mor sin stad. Ein strevar og slit og gjer sitt beste. Og so ein vakker dag står ein der likevel og møter ikkje anna enn trass og motvilje.
Dette med glasskåla og denne snarturen ned til marknaden utan lov – det var so lita ei sak, det var ingen ting i grunnen.
Men det vaks og vaks. Det vart ein mur av trass og eigenvilje som faster rende hovudet imot gong på gong.
Og glasskåla der innom skåpdøra vart alt det Ranveig ynskte seg. Den blømde i tanken og var full av skinande glede. Og var det ikkje Ranveig si eiga? Hadde ikkje ho fått pengane av far? –
31Då faster til slutt henta far for å få ein ende på striden, såg Ranveig på han med so truhjartige augo. Far vilde skyna henne, det visste ho.
«Du skulde ikkje sprunge uløyves,» sa far. Han heldt med faster. Men det gjorde ikkje noko. For det måtte han sjølvsagt gjera. Det skyna Ranveig òg.
«Og no vil ho plent ha skåla,» sa faster, «men eg synes ikkje det er rett slik utan vidare. Ho får vente og vise at ho vil vera lydig og snild gjente først. Det er no mi meining.»
Det var no det kneip. Ranveig såg på far – og det var otte og tru i augo. Vilde han skyna?
«Kva skal du med den skåla då, Ranveig?»
«Eg vil ha ‘a hos meg. Ho er so ven.»
«Er ho det, du? Då skulde vel eg òg set henne?»
So måtte låsen opp likevel. Noko gjekk sundt. Men det ansa ikkje Ranveig.
Far stod med skåla i hendene. Og han sa ingen ting. Han smilte ikkje ein gong, slik som då han gav henne pengane. Han var ålvorsam, og mest sorgtung å sjå til.
«Det var ei ven skål,» sa han endeleg.
Men han såg ikkje på skåla. Han såg på noko langt borte eller langt inni seg. Det kom brått for Ranveig at no tenkte han på mor.
Ho våga ikkje segja noko. Ho kjende berre kor hjarta hamra og blodet banka i årane. Det var ei underleg stund.
«Men er du no viss på at skåla er verd so mykje, at du vil gjera eit menneske vondt for den si skuld? slik som du gjer mot faster di no – og mot meg med?»
32Far sa ikkje stort anna. Og orda kom so stilt. Men dei banka inn i øyro om kapp med blodet som banka. Dei fyllte romet og ropte mot henne.
«Er ho no so mykje verd? – Er ho no so mykje verd?»
Det kunde ikkje Ranveig svara på. Ho stod der og sa ingen ting. Ho kjende berre at dei vaksne skyna henne ikkje.
«Du skal få ha skåla likevel – denne gongen,» sa far med eitt. Og gjekk. Det var nokon som vilde tala med lensmannen.
Men Ranveig stod att med skåla i hendene. Ho høyrde ikkje kva faster sa – anna enn eitt og anna ordet som gleid forbi.
Men ho kjende at noko hadde vorte annleis. Den vesle glasskåla var ikkje fyllt til randa med glede lenger. Roseknuppane levde ikkje og raudna. Det var berre ei vanleg lita skål av pressa glas ho heldt i hendene sine.
Og den var ikkje verd mest nokon ting. No lenger.
Ranveig var glad i bøker. Frå ho vart sopass ho kunde lesa reint, var bøkene beste venene hennar!
Ho las og levde med. Ho las og dikta vidare i sine eigne draumar. Bøkene og draumane var med og gjorde barndomen hennar lys og god.
Det var so mangt som kunde vera vondt. Verst var saknaden etter mor. Serleg når ho var glad.
33Når noko tok henne heilt og sjølve livet var lukke, då var det vondt at mor var borte. Då sprengde kjenslone på – – og faster skyna henne ikkje.
«Overspente gjentungar,» sa faster berre. Og snudde seg ifrå. Ho gjekk på jorda med so trygge steg. Ho såg ikkje at ho trampa på eit skjelvande lite hjarta.
I slike stunder kunde saknaden koma som eit skred. Og einsemda kom sigande etter. Då var bøkene gode å ty til. Det lærde Ranveig heilt tidleg.
Ho hadde lett for å lære. Og ho var ikkje gamal før ho tok etter andre bøker enn leksone. Med kvart leita ho seg fram til dei som fanga henne mest – til dei som heldt henne fast, i spaning.
«Røvarbøker,» sa faster og gøymde dei kvar ho kom over dei. – Men Ranveig fann dei att – eller ho fann nye. I boksamlinga hans far, eller i folkeboksamlinga. Di fælare og meir slitne bøkene var, di meir spanande var dei òg. Det skyna ho snart.
Faster grein og skjente for desse fæle bøkene; men endå verre var det at Ranveig gjerne luska unda arbeidet for ei slik bok.
Når «Rosen på Tisteløen» låg og venta, var det ikkje godt å halde henne fast ved oppvasken eller ved bundingen. Såg ho sitt snitt til det, var ho straks borte. Og faster skjente.
Ranveig skulda på leksone somtid. Ho sat på romet sitt tidast. Der fekk ho sitte i fred. Og då sat ho gjerne med soga eller uttydinga budd.
NårNår] rettet fra: Nar so far kom – eller endå verre faster – stakk ho romanen til sides og hadde uttydinga oppslegen framfor seg.
34Og Ranveig ramsa i veg: «eg Herren din Gud er ein nidkjær Gud –.»
«Det er rett, Ranveig,» nikka far til henne, «lær leksone dine til gagns –.»
So gjekk han vidare mot kontoret. –
Men det hende han strauk Ranveig over håret når han gjekk framom slik.
Då vart Ranveig veik, og det kjendes som svik når ho då hadde stukke til sides moroboka straks før.
Då las ho gjerne lenge og vel på leksone etter at far hadde gått òg.
Men hugen og tankane var hos «Rosen» eller ei anna kjærleikssoge. Og når det leid om ei stund, var augo der med. Ho måtte sjå korleis det gjekk. Og verda fekk svive som ho vilde for Ranveig.
Klokkar-Anna var ei lita visdomskjelde å ause or. Alt visste ho.
Far hennar var emissær og reiste mykje. Og all som tidast var det framandfolk i klokkargarden. Eitkvart snakka dei om. Og Anna høyrde somt av det.
Ranveig og ho hadde fylgje frå skulen. Dei plukka blomar i lag. Første blåsymra om våren – prestekrage og liljekonval seinare, etter som dei vaks til.
Dei bar med seg blomar åt lærarinna – seinare åt læraren. Dei leita fine runde steinar som dei kasta med. Og somtid prata dei berre.
35Ein dag snakka Anna om synd. Det var små synder og store synder. Dei sette seg som flekker på sjela. Some vart store svarte flekker som det mest ikkje var råd å vaske av.
Men ei synd var verre enn andre – synda mot den heilage ande. Den fanns det ikkje tilgjeving for. Jamvel om Gud vilde, kunde han ikkje tilgjeva den synda. So stygg var ho, og so fårleg.fårleg.] rettet fra: fårleg (manglende punktum)
Men korleis var den synda då, vilde Ranveig vita.
Anna visste det ikkje. Ho hadde spurt far sin ein gong, men ho hadde ikkje fått noko retteleg svar.
Dei gjekk arm i arm, gjentone. Dei dreiv etter vegen og hadde god tid.
Ranveig gav seg ikkje. Ho vilde ha greide på denne synda som var verre enn alle andre synder.
Var det å banne den heilage ande, tru?
Nei, Anna visste ikkje. Men ho òg hadde tenkt på om det kunde vera det?
Dei stira inn i noko løyndomsfullt – noko over alt vit. Og banninga forma seg i tanken hennar Ranveig.
«Eg bannar den heilage ande, eg bannar den heilage ande – Nei. Gud, du veit eg meiner det ikkje – eg vil det ikkje.»
Men på nytt lag forma banninga seg.
«Eg bannar –.» –
Men kunde det verkeleg vera so fårleg? Desse orda berre? Når ein ikkje meinte det og ikkje vilde det – når orda berre kom sjølve seg fordi ein gjekk og tenkte på dette eine.
Ranveig undras. Ho spurde Anna. Og Anna såg forfælt på henne.
36«Du må ikkje tenkje slike tankar, Ranveig. Det er synd. Og dette er den verste synda av alle.»
«Men trur du det er å banne heilaganden som er synda då?»
«Eg veit ikkje. Men det kan vera det.» –
Lenger kom ikkje Ranveig med Anna. Ho tenkte spyrja far om denne løyndomsfulle synda som det ikkje fanns tilgjeving for. Men ho kom seg ikkje til.
Ho tenkte på faster òg, men slo det ifrå seg som rådlaust. Faster sa ein skulde halde seg til Vårherre og gjera kvar mann rett og skjel. So fekk ein fred.
Men denne synda mot den heilage ande hadde ikkje noko med det å gjera. – Den leika i hugen som det løyndomsfulle gjer. Under leik og under arbeid dukka tanken på dette opp. Den var ikkje til å koma ifrå.
So tok Ranveig til å lesa i bibelen ein dag. Ho fann so mykje vent. Og so mykje stygt. Men sjølve det stygge var annleis enn alt anna ho hadde lese. Det var høgtidsamt. Og orda beit seg fast.
«Thi det had hvormed han hadede hende var sterkere end den kjærlighed hvormed han havde elsket hende,» stod der.
Underlege ord. Ikkje til å skyna. Men dei hang att i minnet.
Om synda mot den heilage ande fann ho ikkje noko. Ho hadde tenkt å lesa bibelen frå perm til perm. Men han vart for dryg. Og det var andre bøker som drog meir. –
Ein dag høyrde ho far og presten tala om ei 37bok som heitte «Jesu liv». Det var ein franskmann som hadde skrive boka, skyna ho.
«Den argaste fritenkjar,» sa presten.
«Kan so vera,» sa far; «men likevel har ingen gjeve meg eit venare og rikare bilete av Jesus.»
«Mennesket Jesus, ja.»
«Kan vera det.»
Far sa ikkje anna. Men han smilte so underleg mot presten. Dei sat og røykte og prata – og no vart dei var Ranveig. Då tagna ordskiftet. –
Men Ranveig kunde ikkje gløyme desse orda. So snart ho såg seg høve til det, fann ho fram «Jesu liv» av Renan. Ho stod i bokhylla inne hos far.
Det var ei keidsam bok. Ho måtte ha bibelen breiddmed seg for å kunne fylgje med. Det vart arbeid. Det vart ikkje dikt og draum lenger.
Men likevel var det noko dragande i dette å leite etter sanninga om Gud og Jesus. Ranveig tok til å tvile. Renan vilde prove at Jesus ikkje var Gud. Sjølvsagt hadde Renan rett. –
Og då klokkar-Anna og Ranveig møttes ein dag igjen, tok Ranveig til å legge ut om meiningsløysa ved jomfrufødinga. Mirakla plukka ho sund til ingen ting. Ho brukte ord so ho kunde slå i hel ein vaksen ein.
Anna freista legge imot. Men Ranveig var ikkje til å stagge.
Til slutt sa Anna heilt stillferdleg og mest sorgtungt: «Har du vorte fritenkjar du òg no?»
Med det gjekk ho heim.
Men det var vondt å sjå ryggen hennar, då ho gjekk bort etter vegen. Ho var so lita og fatigsleg. –
38Den kvelden sette Ranveig Renan inn i bokhylla att. Og bibelen la ho til sides. Ho las «Lodsen og hans hustru», og tykte livet var tungt. Men fritenkjar var ho. Trudde ho.
Det kom ny dreng til Landsem ein dag. Han heitte Sverre, og var i tjugeårsalderen.
Han var ven. Det mørke håret krølla seg kring panna. Og augo var det ikkje botn i. Han hadde so lett til låtten og dei kåte ord. Og Ranveig skjemta han med frå første dagen.
Ranveig gjekk i sitt femtande år den gong. Og verda var underleg å leva i. Det vakna tankar som ikkje var tenkte før. Sæle draumar sveiv i hugen. Og ingen måtte kjenne dei løynlege tankar og ynske.
Sverre var ikkje som andre. Han kunde godt vera ein forklædd prins – som han i eventyret. Han som fekk prinsessa med seg og ikkje gav seg til kjenne før ho mjukna og lengta etter prinsen.
Eller om han ikkje var prins, so kunde han vera eitkvart anna stort. Han hadde berre reist ut i verda og vilde sjå og lære. Og no var han her.
Ein dag tok han Ranveig med seg kanskje. Dei budde i ei hytte og gjekk igjenom det utrulege av naud og saknad. Men aldri klaga Ranveig.
Og ein dag kom han og sa at no skulde all liding vera slutt. No skulde dei heim til hans, til slottet eller ættegarden. Og livet var berre lukke. –
Slik drøymde Ranveig. Men når Sverre lo mot 39henne med dei mørke augo sine, då drøymde ho ikkje. Då banka hjarta tungt og frygdefullt. Tanke og draum var ikkje meir. Det var godt å vera til. –
Sverre var finare enn dei andre. Det fanns ikkje råskap hos han, korkje i ord eller faktor. Når karane kom med dryge vitsar og gaplo åt nærsagt alt, heldt han seg gjerne unda. Han var ikkje med på alt. Det merka ein snart. –
Den våren og somaren var det godver stødt. Og dagane flaug. Sjølv faster var velnøgd. Ho trong ikkje be Ranveig vaske koppar etter middagen. Ranveig gjekk i kjøkenet sjølvmint. Og ho song og lo og var som ein annan ungdom. Du skal sjå det blir arbeidsmenneske av henne, tenkte vel faster og var glad. –
So var det ein dag i høyberginga. Ivar køyrde imillom. Og Ranveig var på lasset. Dagen var varm, og høyangen sterk og tung.
Dei fekk inn det høyet som var tørt og gamalt nok då det leid ut i kveldsøkta. Etterpå bar det på låven.
Ranveig og Ivar hoppa om kapp frå takbjelken og ned i høystålet. Det kildra i magen. Det var som å sleppe livet med same ein fór i veg. Men det var moro.
Sverre var òg med. Han rette ut armane ein gong og tok imot Ranveig. Ein augneblink heldt han henne innåt seg. Det tendes noko i augo. Og Ranveig lo ein lukkeleg liten lått der ho kleiv opp på nytt lag.
Ivar vart snart leid heile kappinga – dei såg ikkje meir til han. Då tagna låtten hennar Ranveig med kvart. Det kjendes fårleg å vera her.
40Men endå ein gong hoppa ho. Sverre tok imot. Og no slepte han ikkje. Dei sat i det mjuke høyet. Og det var berre dei to. –
Med eitt kjende Ranveig handa hans famlande innpå kroppen sin. Ho skyna ikkje straks, og flytta seg. Men han kom etter, og heldt henne fast. Og kviskra –.
Ranveig sleit og vilde koma seg laus. Ho kjende anden hans i andletet sitt. Og ho bad i redsle: «Slepp meg – slepp meg, høyrer du.» – Men han slepte ikkje.
Då beit ho. Sette tennene i halsgropa hans og beit det ho vann. Og med ein stygg eid slengde han henne frå seg.
Ranveig tumla ut or høystålet. Fram over bruene og ut i lyset. Ho såg seg forvilla ikring. Ho skalv på hendene, då ho kosta av seg høyrusket. Og redd og usæl smaug ho seg opp på loftet sitt. –
Ingen hadde set henne. Ingen måtte sjå henne heller. Men om ho hadde ått eit menneske å gå til no! Ei som kunde hjelpe og trøyste. For no hadde Ranveig det vondt.
No gjekk det under alt ho hadde trudd på og drøymt om. No vart det stygt og vondt. Og kjærleik fanns ikkje i verda, når han kunde vera slik.
Til slutt losna gråten – ei sår og hjelpelaus jamring. Ho kjende seg sulka all igjenom. Draumane frå før var ikkje til å finne att. Og Sverre tolde ho ikkje tenkje på. Berre namnet hans vekte mothug. –
Nokon leita etter henne, høyrde ho. Faster vilde ha henne til å hjelpe seg på kjøkenet. Men då Ivar 41endeleg fann henne på loftet, orsaka ho seg med hovudverk. Ho hadde lagt seg.
«Det er vel varmen,» sa faster. Og gav seg til tols med det.
– Men dagane etter fekk faster skilleg grunn til å skjenne på Ranveig att. No var det bøkene først og sist igjen – og kunde ho nå til med det, heldt ho seg unda kjøkenet og arbeidsfolket. Det måtte vera måte med å vera lunefengd, meinte faster.
Ranveig svara ikkje. Noko hadde gått sund. Verst var det at ho kunde ikkje lata vera å tenkje på det som kunde hendt den dagen. Om ho ikkje hadde bite.
Ho vilde ikkje. Men tanken kom att gong på gong. Det var inga lett bør å draga på.
Det vart so Ranveig gjekk til presten, endå ho hadde tenkt hardt på å lata det vera. Ho hadde ymta frampå om det til faster ein dag – mest som i skjemt. Men då vart faster både forfælt og sint. Ranveig måtte roe henne med at ho meinte det ikkje so hardt.
Ein dag seinare nemnde ho det til far. Om det ikkje var slik at konfirmasjonen var ei friviljug sak?
«Jau,» sa far, og såg på henne. Meinte ho noko sers?
Faster var der. Og no tok ho ordet.
«Der ser du,» sa ho, «du trur ikkje alle dei underlege 42ideane dine har noko å segja, du. Men no kan du berre sjå! Der har gjentungen lege og lese ukristelege bøker frå ho var ein neve stor. Berre lat henne lesa, segjer du. No får du kanskje sjå fylgjone no.
Finns det meining i at ein barnsunge skal lesa bibelen? Det skal sterkt hovud til det – og Ranveig er ikkje av dei sterke, kan eg fortelja deg. – Men driv berre på! so skal de sjå kvar det ber av til slutt.»
Ho gjekk. Og slo døra att etter seg. Men ho hadde ikkje sagt siste ordet enno, ho kom igjen. Og no var det meir som ho bad for seg.
«Du vil då ikkje stette barnet i dette, Ole? Kva trur du mor hennar vilde sagt? Du får hugse på vi har ansvar. Og kva trur du Ranveig sjølv vil segja når ho får vit på det?»
«Det er nett det eg undras på.»
Anna sa ikkje far. Og Ranveig fekk aldri vita kva han tenkte den gongen. Han spurde berre om det var ålvoret hennar at ho ikkje vilde konfirmeras.
Då Ranveig ikkje svara større på det, sa han at ho burde gå til presten i alle høve. So kunde ho velja – og vita kva ho valde – når so langt leid. Med det vart det.
Det var ein usiger. Ho hadde lese mykje, og skulde liksom ha vit på kva ho meinte. No var ho berre barnet likevel.
Ho hadde kanskje havt ein liten uklår tanke om at ho skulde stå saman med far – han som var fritenkjar og ikkje hadde noko med Gud å gjera.
43No var det som han ikkje vilde ta imot den handa ho rette fram. Det gjorde vondt. Ho vart so åleine. Og ingen skyna henne. –
So sat Ranveig på bedehuset kvar onsdag frå ti til eitt, og budde seg til konfirmasjonen. Ho las om Isak og Jakop, om Johannes og Jesus, ho las bodorda og sakramenta. Det var leksor ho skulde lære. Og det meste kunde ho før.
Ein dag hadde dei det sjette bodordet. Ranveig vart høyrd. Og ho kunde leksa si. Det var mange ord. Noka større meining hadde dei ikkje denne dagen meir enn andre dagar. Borna halvsov.
Då spurde presten om Anna kunde nemne eit bibelord som høvde til dette bodet?
Jau, ho kunde. «Hvo der ser på en kvinde for at begjære hende, har allerede bedrevet hor med hende i sit hjerte,» song klokkar-Anna opp. So var ho ferdig med det.
Men orda hang att i øyro hennar Ranveig. «Hvo der ser –.» Ho tenkte på Sverre.
Minne og tankar kom veltande. Måtru om nokon annan hadde vore borti noko liknande? Om Anna til dømes? Nei, det hadde ho vel ikkje.
Ranveig kjende seg vaksen. Dei andre sat og sa alle dei høgtidsame orda og tenkte visst ikkje større med dei. Berre ho skyna –.
«Hvo der ser på en kvinde –.» So streng var Gud. Korleis kunde det gå an å leva som han vilde. Fanns det noko menneske som gjorde det, tru?
Ranveig såg på presten. Om han –? Ho raudna og vart redd sin eigen tanke. Presten var gamal og snild, og han var visst Vårherre sin trugne ven. Men 44den tid han var ung? Som Sverre hadde han vel ikkje vore?
Gong på gong leita tanken attende til den dagen i høystålet. Om det hadde vore Anna – hadde han vore slik mot henne tru? Eller elska han Ranveig?
Elska? Det var so kravfullt eit ord. Det gjekk ikkje skikkeleg an å segja det. – Eller var det berre dette «hvo der ser på en kvinde –,» dette uklåre, synda mot det sjette bodet?
Spursmål og svar gleid forbi. Somardagen var varm. Og tankane tok på vidåtta. Det gjekk i surr alt til slutt – fargar og ord – og måtru kor mange klokka var no? Om dei ikkje slapp fri snart? –
Anna og Ranveig gjekk i lag heimover. Dei kom forbi Korsbakken der Mette budeie budde no. Mette hadde flytta frå Landsem for fire–fem år sidan. Ei stund etter fekk ho ein liten gut.
Ranveig hadde vore inne der mange gonger. Den vesle guten heitte Gunnar. Det var ein lyslett liten krølltopp som det var moro å leike med.
Denne dagen gjekk dei ikkje inn. Gunnar sat ute på bakken og kasta småstein. Gjentone stana litt og prata med han.
Då dei gjekk vidare, sa Anna med eitt:
«Er det ikkje underleg å tenkje på at Gunnar er halvbror din?»
«Gunnar?»
Ranveig stana og trudde ikkje ho høyrde rett. Anna raudna og likte seg ille.
«Eg – trudde – du visste det,» stota ho.
«Visste? – kva skulde eg vita?»
45«Nei, det var ikkje noko. Eg har berre høyrt det –.»
«Kva har du høyrt?»
«Dei segjer det er far din – som er far hans Gunnar òg. At det var difor Mette slutta hos dykk.»
«Kven segjer det?»
«Nei, eg veit ikkje – alle mest –. Eg kan då ikkje gjera for at dei segjer det –.» – –
– Sola skein visst endå. Og verda var kanskje den same. Nei, det var ho ikkje lel. Alt var annleis. Det fanns ikkje meining i noko, dersom dette var sant. At far – nei, det kunde ikkje vera sant. Det var ikkje sant.
«Eg trur det ikkje,» sa Ranveig.
«Kva for noko?»
«Eg trur det ikkje. Det er ikkje sant det du sa.»
«Nei, det kan gjerne vera. Eg veit ikkje eg, kan du vita.»
Kvifor la ikkje Anna imot? So kunde Ranveig fått segja det ho meinte – det ho retteleg skulde sagt. No var det ikkje meir.
Det kan gjerne vera det, sa Anna, og brydde seg ikkje meir med det. Men Ranveig kjende sjølv at det var sant. Lel. Ho mintes småting ho ikkje hadde ansa før – no vaks dei.
Ho kjende kor dei prata kring i bygda, kor dei stakk hovuda saman og kviskra. Om far og Gunnarguten. Om Ivar og henne. –
På kyrkjegarden stod steinen over mor. Kvar preikesundag gjekk ho og far framom og la blomar på grava. Og far fortalde eit og anna om mor.
Fy! og fy! Nei, det kunde ikkje vera sant lel, 46det måtte ikkje vera sant. Alle andre – det gjorde ingen ting for dei. Men ikkje far. Nei, ikkje far. –
Ranveig ansa ikkje om ho sa farvel til Anna. Ho sprang skoglenges heimover. Ho vilde ikkje møte nokon. Ho vilde visst ikkje heim heller.
Ho som hadde trudd so visst på far. Og på far sin kjærleik som noko med det vakraste og finaste i verda. Far og mor.
No var det ikkje meir. Ingen ting vart som det hadde vore. Etter dette.
Frå den dagen var Ranveig utrygg. Ingen ting var som ho hadde tenkt seg det.
Ho gjekk med far til kyrkja. Han – fritenkjaren – gjekk gjerne til kyrkje. Og Ranveig hadde vore glad i desse turane. Dei gjekk om grava hennar mor med blomar. Det hadde vore høgtid.
Då lensmannen no vilde gå til grava, gjekk Ranveig vidare. Ho hadde vore der med blomar laurdagskvelden sa ho, so det var ikkje turvande no. Ho raudna litt. Og ho såg til sides då far såg på henne.
Han sa ingen ting. Han òg gjekk vidare utan å gå om grava. Og på heimvegen var det han og Ivar som prata saman.
Det var om ver og vind, om skulen og hendingar i bygda. Ivar gjekk og kjende seg heil kar fordi faren snakka mest med han, skyna Ranveig. Men far var ikkje glad.
47Det var ikkje Ranveig heller. Endå ho hadde handla rett, meinte ho. Kva hadde han ved mor si grav å gjera – han som hadde svike? Kvifor gjekk han der og less minnas – han som hadde gløymt so grundig at han elska ei anna – ei Mette budeie? Nei, aldri kunde ho gå til grava hennar mor saman med far meir. Det kjende ho. –
Ein dag kom far og spurde korleis ho hadde tenkt det med konfirmasjonen?
Tenkt det? Nei, Ranveig hadde ikkje tenkt noko sers.
«Du spurde ein gong om ikkje konfirmasjonen var ei friviljug sak?»
«Å det –.»
«Det er ei friviljug sak. Det var berre det eg vilde fortelja deg.»
Han sa ikkje meir. Ranveig kjende seg brydd og ulukkeleg. Dei ålvorsame augo sa henne meir enn mange ord at dette var ålvor. No fekk ho ta ansvaret ved valet sjølv.
Han stod som han venta. Men ho fekk seg ikkje til å segja noko. Vilde han like det, tru, dersom ho sa at ho ikkje vilde konfirmeras? Venta han det? Ho var huga til å spyrja, men våga det ikkje. Tanken på faster kom, og alt styret. Ranveig sa ingen ting.
«Eg vil berre du skal vita at konfirmasjonen er ingen leik. Det er ein lovnad som skal gjevas, ein lovnad som skal haldas. Det må du bu deg til. Vårherre let seg ikkje narre med tome ord og faktor. Det skal du hugse.»
Far gjekk. Og sidan nemnde han ikkje konfirmasjonen meir.
48Faster bad om pengar til utstyr, til skor og slikt som skulde vera nytt. Ho spurde kven dei skulde be til konfirmasjonsgilde.
Han gav henne det ho trong, og sa dei fekk styre plent som dei vilde. Kvinnfolkstellet la han seg ikkje borti. Han heldt seg mest mogeleg på kontoret.
Ranveig tenkte på om ho skulde snakke med han om konfirmasjonen? Om Gud og om lovnaden? Tru om han vart glad? Han var visst ein einsam mann i grunnen.
Ho var utrygg. Ho visste so lite. Alle bøkene ho las var berre bøker. Og faster gjekk det ikkje an å snakke med om slikt som ein tenkte på. –
Ho hadde ikkje vore i fylgje med far til kyrkja sidan den dagen ho ikkje vilde gå om grava hennar mor. Ikkje visste ho om han hadde vore i kyrkja sidan heller. Det var lite truleg. Og det gjorde vondt.
Ho gjorde seg ærend inn på kontoret til han. Det kunde vera for å syne fram ein kjole, eller takke for eit par skor.
Han nikka berre og såg opp som snarast. So sat han med nasen i bøkene att. Med kvart vaks det opp ein høg mur millom far og Ranveig.
Og mor kom bort. Det var far som hadde gjort mor levande for Ranveig. No fekk ho ikkje tak i henne lenger. Ikkje som når ho gjekk og høyrde på far – på dei små sogone og dei gode orda.
Skyna ikkje mor at Ranveig aldri hadde tronge henne som no? Kunde ho ikkje skyna det? Var ho nokon stad i det heile? Og kvar var ho?
Ranveig tumla med tunge tankar. Ho stira ned 49i svarte djup – og ho rygde attende. Ho torde ikkje tenkje.
So las ho. Ikkje Renan meir. Ikkje bibelen heller. Men spanande bøker som døyvde uroa og tankane – som fekk henne til å drøyme lyse draumar.
Det var helst om kjærleik. Om to som elska og ikkje kunde få kvarandre. Som leid vondt og stridde hardt og vann over all motbør til slutt. Og vart endelaust lukkelege.
Ranveig tumla millom mange tankar og mange kjenslor den somaren. Ho var som ei av dei flisene ho sende i veg som båtar på dammen den tid ho var lita og leika skipper.
Dei òg kantra hit og dit etter som vinden bles. Aldri visste ein kvar dei hamna.
Ranveig og Anna heldt lag som dei alltid hadde gjort. Om det gjorde vondt dette Anna fortalde om Gunnarguten, so leita dei likevel saman eit par dagar etter. Ranveig hadde ingen annan.
Ranveig sa ikkje noko om det som hadde hendt. Anna sa heller ikkje noko. Med kvart vart det til at Ranveig heldt ein og annan tanken for seg sjølv – meir enn før.
Og ho undras om det var like eins med Anna? Om ho òg gjekk og gøymde på tankar og hendingar som Ranveig ikkje kjende?
Det var mest utruleg. Anna var so lita og truskuldig. Ein kunde liksom ikkje tru at ho tenkte 50anna enn det ho sa kvar gongen. Ho var so endefram at det nytta ikkje å tala med henne om alt.
Men dette med trua på Gud kunde dei tala i trumål om. Det låg so nære til, fordi dei gjekk til presten. Og fordi Anna høyrde til lesarane.
Og so var det so spanande når Ranveig skyna kor redd Anna var. Anna, stakkar, trudde på kvart ordet presten sa – alt var sanning. At nokon kunde hyse andre tankar eller meiningar, var for henne noko av ei dødssynd.
Ranveig vart litt viktig av dette. Somtid sa ho ting som ho ikkje meinte heilt. For dette med Gud var i grunnen ikkje so beint fram – anten ein trudde soleis eller annleis.
Faster og Anna hadde sitt på det reine. Dei visste at Gud var rettvis og god og miskunnsam. Dei bad fadervåret sitt om kvelden og la seg trygt i Jesu namn.
«Det er ikkje sagt vi skal skyna alt heller,» hadde faster svara ein gong Ranveig freista tala med henne om tri-eininga. Med det måtte ho nøgje seg. –
Med kvart slutta Ranveig å be. Ho skyna ikkje kva det skulde vera godt for. Og tanken på Gud kom bort meir. Sjølve helvete som ho hadde vore so redd den tid ho var lita, vart berre meiningsløyse.
«Bibelen er full av motsegjingar,» sa ho ein dag ho hadde lese og tenkt utruleg mykje; «som no dette med Guds son. Kvifor er det Josefs ætt som er opprekna frå David til Jesus? Jesus var då ikkje son hans Josef? Kan du segja meg det?»
Anna kunde ikkje. Ho var ulukkeleg for det, men ho skyna det ikkje.
51«Og so dette at Jesus måtte ofras. Synes du det finns meining i det? Når Gud er allmektig, so kunde han vel frelse oss utan dette. Eg synes det er meiningslaust, eg.»
Ho sa det so visst. Nakken var høgreist og kry. Men likevel var det som ho vilde sjå seg om. Det stod vel ingen og høyrde på og merka seg orda? Ein ho ikkje såg?
For inst inne hang trua i – både på allmakta og det meir. Om han var der og var allmektig? Om han høyrde henne, og vilde hemne seg ein dag for alle orda?
Gud ser og høyrer alt. Han ser tanken i hjarta. Det kunde koma som ei frysing over Ranveig når ho kom i hug det.
Og helvete kunde vel finnas på eitkvart vis – pina kan visst vera mangeleis.
Arvid Berge, son til presten, hadde kome heim. Han skulde bli ingeniør. Han var so glad ein gut.
Ein haustdag møtte han Ranveig på heimveg frå landhandlaren. Og såg henne. Det hadde han ikkje gjort på lange tider. Arvid var fire-fem år eldre enn Ranveig.
«Goddag,» sa han, «korleis lever du?»
Ranveig kjende seg heidra ved at han rekna henne med. Ho kjende seg vaksen gjente snart.
Då ho kom heim, tok ho spegelen og såg lenge på seg sjølv. Ho tenkte på det Arvid hadde sagt.sagt.] rettet fra: sagt (manglende punktum)
52Det var ikkje stort. Litt om veret, om kor stor ho hadde vorte. Og om tytebera i Småhaugane. Det var berre so det raudna enno, hadde han sagt. Om dei hadde plukka inn nok tyteber i lensmannsgarden?
Ranveig visste ikkje. Det vart vel aldri for mykje tyteber?
Nei, det trudde ikkje han heller. Og det var for gale bera skulde stå der uplukka.
Det vart ikkje sagt stort meir. Men næste dag tok Ranveig spann med seg og vilde plukke tyteber i Småhaugane. Då ho kom dit, var Arvid der òg.
Det raudna ikkje plent av ber. Men litt fann dei. Og meir prata dei.
Arvid fortalde so mange hendingar frå skulen. Han fortalde om livet i byen og om bøker han hadde lese. Mange ting hadde han tenkt over – verkeleg ålvorlege ting –, og Ranveig sat still og høyrde på. Ho skyna han so vel!
Ho fekk seg ikkje til å segja det beint fram, men sakte kjende han det. For då dei skildes, sa han det hadde vore ei oppleving å møte henne att.
Om dei ikkje kunde møtas ein og annan gongen og talas ved? Han skulde vera heime til over jul. Og her var so få det var umaken verdt å tala med.
Dei tala om konfirmasjonen ein dag. Arvid fortalde at han hadde tenkt hardt på å nekte heile greida det året han skulde gå og lesa. Men av omsyn til foreldra fann han det best å vera med på notane.
Denne lovnaden som skulde gjevas, kunde i og for seg vera verdfull nok. Ein kunde alltid lova seg sjølv å bli eit godt og verdfullt menneske. Og 53det kunde ha noko å segja. For ein lovnad batt alltid.
Dette skyna Ranveig. Slik var det. Ho hadde berre ikkje funne ord for det sjølv. Men med dette vart konfirmasjonen ei innvigjing til livet likevel. –
Ho var glad då ho stod på kyrkjegolvet konfirmasjonsdagen. Far hadde set på henne med spyrjande augo eit par gonger. Og ho hadde møtt hans med sine tindrande glade. Då hadde far smilt og stroke henne over håret.
«Vesla,» hadde han sagt.
Ho kom på gråten. Og ho ynskte ho kunde fortelja far korleis ho kjende det no. Kvifor ho var glad og trygg.
Kanskje hadde ho gjort det òg. Men det leid so langt at dei måtte fara til kyrkje. Og stunda gjekk forbi.
– Det var høgtid i kyrkja. Med lovnaden òg. Det var ikkje plent som ho hadde tenkt seg det, ikkje so trygt. Det var denne kjensla av at nokon usynleg var til stades og høyrde – ikkje berre orda, men tanken i hjarta.
Ein som visste at ho stod der og gav lovnaden meir til seg sjølv enn til Gud. Det uroa litt.
Men det var høgtid lel då presten sa: «So gjev meg handa på det.» Det var mange som gret då.
Altargangen var verre. Det var ikkje til å skyna dette med Kristi lekam og blod. Det vekte mothug når ho vilde tenkje tanken til endes.
Det var òg eit anna ord som kom so sterkt for henne – det om å eta og drikke seg sjølv til doms. Det song i øyro og gjorde henne redd. Til slutt åtte 54ho berre ein klår og fullt medviten tanke: til altars vilde ho ikkje gå meir.
Ho var bleik og ålvorsam då ho møtte far og faster utanfor kyrkja. Det tok tid før høgtida seig av henne. –
Men då ho kom heim og såg middagsbordet festleg duka, alle gåvone og blomane – då smilte ho. Og då faster fortalde at der skulde far og Ranveig sitte, der Ivar og presten sine og litt lenger nede Arvid – då vart gleda levande i henne. Høgtida frå kyrkja vart blidare og minder kravfull med kvart. –
Presten heldt tale for konfirmanten. Far òg heldt tale. Det var vin på bordet. Og det vart skåla. Mor vart nemnd.
«Di gode vene mor, som måtte døy so alt for tidleg,» sa presten, «henne vil vi minnas i dag.» Han reiste seg og skåla for mor.
Då gret Ranveig. Ho våga ikkje sjå på far. Ho kjende at no hadde han det vondt.
«Takk prest,» sa han berre.
Det såg ikkje ut som presten tenkte på nokon annan enn mor. Men Ranveig måtte tenkje på Mette med. Kanskje var det difor òg ho gret. –
Men då Arvid lyfte glaset sitt mot henne, tok ho opp att lovnaden frå i dag i kyrkja. «Eit godt og verdfullt menneske,» song det inni henne. Og no var det korkje uro eller redsle ved det.
Boken er utgitt av OsloMet
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Sigrun Okkenhaugs roman Den vene skåla kom ut i 1935. I boken tar Okkenhaug opp temaer som tro og tvil, ensomhet, skam, ansvar og ikke minst abort.
Vi følger Ranveig, også kalt «Vesla», gjennom barndom og ungdom og inn i voksenlivet. Hun vokser opp i lensmannsgården Landsem med en far som er «fritenker» og en tante som er svært religiøs, noe som tidlig får Ranveig til å gruble over både liv og religion. Da kjæresten Arvid må reise til Amerika for å søke lykken og faren dør omtrent på samme tid, må Ranveig ta ansvar for eget liv og egne handlinger.
Se faksimiler av førsteutgaven fra 1935 (nb.no).
Sigrun Okkenhaug debuterte med barneboka Vesle Gunnar og dei andre i 1919, og rakk å skrive totalt tretten bøker i forskjellige sjangere (noveller, romaner, artikler, dikt og skuespill) for både barn og voksne før hun døde allerede som 50-åring i 1939.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.