Gapstokken

23Det låg to små plassar for seg sjøl nordpå stranda, gud veit kven som hadde lagt dem der. Romme kallast Urvika, og stort anna enn ura var det ikkje, den tida, og så vonlaust langt frå folk. På den eine plassen budde tvilingane, på den andre skomakaren.

Tvilingane heitte Ane og Bea, og så like var dei at det var få som kjente dem i frå einannan, det skulde vera nauvt nok skomakaren gjorde det, alt det han hadde stird på dem. Det var lyshærde og trivelige gjenter, vanta ikkje det. Det vart sagt at skomakaren trivdest ikkje ein dag utan han var heime og i nærheita med dem, – for det han var så svart som dei var kvite, sa folk. Men dei var så lite for seg. Ikkje såg dei på ein, og ikkje svara dei, utan når dei var som hardast nøydd til det. Dei tykte ikkje Urvika låg for langt av lei. Når dei var to-eina da kunde der vera både liv og låt i dem, det var utrulig kva dei fann på å glede seg med somtid. Og det enda dei visste – det var vissare enn dauen – at der skulde hende dem noko fælt ein gong, det verste som uttenkast kunde: Dei skulde bli til lått og spott for alt folke. Dei byttast om å drømme at det skulde til å skje.

24Far deira var død, og mora låg til sengs. Gjentene dreiv plassen og berga live så det var eit under. Skomakaren vart skrinnare og svartare år for år, for aldri fekk han gi dem ei hands hjelp. Ingen var dei så redd å snakke med som han, enda han var jamnaldringen deira og eit godmenne all igjenom; den eine skræmte den andre med å nemne han.

Det var skrinn jord i Urvika, fôrløysa var ikkje frammand der. Tvilingane hadde meir enn ein vond vår, og dei to kyrne deira slikt slag.

Så eit åre vart det reint gale. Gjentene hadde det verre enn kyrne. Dei reiv i rishaugen og dei skóv tangstranda, frå gråe morgonen til svarte kvelden, og like vel magrast kyrne for dem fort vekk, det var ei nød å sjå det. – Det her blir jamenn ei langsluti høgtid, sa dei med einannan. Dei vart enno magrare enn kyrne, men det såg einast skomakaren.

– Og det verste er at han har fôr, klaga Ane seg ein dagen.

– Ja, og enda verre er det at vi snart må ta i mot av det, svara Bea.

– Nei før går vi på bygda og bed! fór det Ane ut av munnen.

Bea såg forfæld på henne. Verre ord enn bygda visste dei ikkje å nemne. Ein kunde bli sjuk berre ein skulde til kirka. Og be eit menneske om hjelp: det måtte vera sjølve dauen.

– Nei da fer vi heller i veg og stel fôr! sa Ane.

25– Ja, sa Bea.

Da vart dei ståande og stirre på einannan, beint inn i auga. Det var nivst. Sia såg dei kvar sin veg, både den dagen og dagen etter. Kyrne klaga seg, og skomakaren kom alt oftare og var i nærheita, og han såg så hjartans hjelpsam ut. Tvilingane snudde ryggen til einannan i senga og gret, utan lyd eller hikst. Ei natta sa Ane, best ho låg:

– Hadde vi så likt til kniv i huse, da stakk eg både a Kranslin og a Litago.

– Ja, svara det frå Bea. Men da gifta vi oss heller med skomakaren, lo ho.

Og så lo dei båe.

– For det er svarte dauen på alle kantar no, sa ei av dem.

– Ja du kan trygt kalle han Svartedauen, han er da svart nok både i hår og skjegg.

Dei trong ikkje seie meir, den eine kjente kor den andre grøssa, for der fanns ikkje noko verre å tenke på enn å gifte seg, og så gifte seg med han! Dei måtte no vel sleppe det?

– Men gapstokken er no verre lel, sa Bea, så ut av seg var ho.

– Ti still! skreik Ane og rykte i søstra.

For gapstokken, det var den som pinte dem støtt, enten dei vaka eller sov, han stod og venta på dem. Dei hadde set ein menneskeskapna, eit kvinnfolk til og med, som stod i gapstokken ein prekesundag, attmed kirkedøra. Andlete beint i 26mot kirkelyden med skamma si. Menneske hadde stole, vart det fortalt. Og nokre spytta på det. Dei var nær på å gjera det same, det hadde vore sju gonger lettare det enn å sjå på. Dei hadde aldri glømt det syne og aldri nemnt det. Orde gapstokken hadde dei heller aldri nemnt før no. – Eg skrik ikkje! tenkte dei.

Dei kom ut i april, men vinteren hang med. Kyrne klaga seg, kvar med sitt mål. Skomakaren han hørte det, og folk i bygda dei spurte det. Og i prestgaren der var det nøgda med fôr; og dit kunde ein ro. Og vêre så fint om nettene, reint som det mana ein ut å ro.

– Vi ror i kveld! sa Bea.

– Nei, i morgokveld, svara Ane. Folk søv aldri bedre enn natt til sundags, utpå morgoparten.

Laurdagskvelden kom. Ved midnattsleite sette dei ut båten og rodde. Det var gråmørkre og gråstilla, ei underlig tid på døgne, ein fekk frost i seg om ein rodde aldri så flittig. Åretaka tier aldri nattens tid, ein kan væte kjeipane så mykje ein vil. Men der var ikkje hus austmed stranda der dei fór, berre villmarka, og ho har ikkje liv, ikkje om natta heller nei.

Det var einast skomakaren som hørte dem. Han hadde vore bortved veggen deira den kvelden som ein annan laurdagskveld. I kveld hadde dei vore vakne, og så måtte han gå heim av den grunnen. Han stod opp att da han hørte båten 27vart sett ut, fór så stranda austetter og heldt seg på sida av dem heile vegen. – No skal du sjå! sa han. Han kjente på seg kor dei etla seg i natt, og smatt inn på låven i prestgaren før dei kom så langt. – No skal du sjå! kviskra han alt i eitt. Han var både redd og glad. Det kunde da umulig vera noko så gale at det ikkje var for einkvart godt?

Dei kom på låven. To tjyvar i svarte natta. Skomakaren sveitta og fraus. Han lea på seg, han visste ikkje om han vilde vettskræme dem eller snakke dem til rettes, men einkvart godt vilde han gjera dem.

– Hysjt! kviskra ei av dem.

– Å skit! sa den andre, – i natt slo eg i hel han sjøl om han synte seg!

– Ja her er ein staur, lo den første,

Dei lo båe, så stilt dei kunde, og famla seg fram etter fôrststabben.

– Her! kviskra ei.

– Halm! bles den andre, han er så tør som du tygg på ein skomakar.

– Har du alt bite i han da? Er ‘n speken snart?

– Han er lakabrent

Slik kviskra dei og fjasa dei, – så redde var dei –, fann seg fram til høye og stappa i sekkene. Skomakaren rørte seg ikkje.

Prestgaren sov som kirkegaren. Og tvilingane fór med sekkene sine, fekk dem i båten og la til 28rors. Skomakaren var ikkje langt unda. Dei måtte sitte i breidd på framtofta og ro med kvar-si år, for høysekkene tok slikt rom.

Skomakaren følgde strandveges. Båten kraup fort og stilt i gråmørkre. Men skomakaren stana og lya. Han hørte vestavinden kom. – Hadde han enda komme til gagns! ønska han.

Og det gjorde han. Tvilingane visste ikkje av før han var kring øyra på dem og slo. Dei tykte dei hadde sove og drømt og no vakna dei. Så vakne hadde dei aldri vore før.

– Gud hjelpe oss no! sa Bea.

– Det gjer han knapt, meinte Ane

Dei rodde på. Vinden var sterk, men dei var sterkare, og fram bar det og måtte det bera. Dei rodde lenge, lenge. – Berre ikkje dagen kjem på oss! klaga det seg i dem; den eine visste kva den andre sa, utan det vart sagt. Vinden auka, og sjøen auka. Dei rodde og rodde. Og dagen han kom. Himmelen lysna austpå fjelle, vart lysare og enda lysare og meinte ikkje det grand vondt med det, det var hellige sundagen som fekk auga opp. Natta bleikna bort i kring dem, ho var ikkje meir godtil. Da ropa dei, båe to i same stunda:

– Det ber ikkje fram!

Nei, det bar ikkje fram. Spruten stod over dem for kvar båra, det rann nedetter ryggen i eitt vekk, – dei rodde så dei låg flate bakover. Dei vilde ro seg i hel. Men fram bar det ikkje, dei 29var midt ut for same kvitberge enno. Ause båten var det ikkje å tenke på, for da måtte dei ha hivd ut fôrsekkene. Skinne losna på fingrane, til Blokkolls med det! Åt land kunde dei ikkje legge, det fanns ikkje livd der, berre storstein og dragsug og dauen både for dem og båten. Dei fekk halde på og ro.

Skomakaren stod og trødde på same staden. – Jamenn var det der tukt åt dem! lo han. – At dei ikkje hiver ut høysekkene! jamra han seg.

– Nei! kveste dei i båten. Tanken på sekkene hadde fare gjenom dem òg.

Vinden tok den eine sekken. Han dansa i veg bortetter båra. – Han driv som høysekken! lo det i dem; dei vilde ha gråte no, så sant dei kunde. Midt i nøda syntes dei einkvan såg dem og hadde set dem lenge. Da vart dei vâr mannen innpå stranda. Det såg ut som han dansa og var glad. – Ja, der er han! stønna dei. Dei rodde. Nei, dei rodde ikkje, dei rasa. Hendene var ikkje vonde lenger, sjøen var ikkje våt lenger og ikkje salt, dei hadde slutta med å spytte han ut. Berre dagen skar dem i syne. Dei let att auga for han.

Skomakaren såg det seig att-å-bak med dem. Det var det han hadde venta. Det var det han hadde ønska òg. Men han ønska og bad at dei måtte ikkje søkke. Beint inn til prestgarsnauste bar det med dem, og han følgde med. Der skulde han få berge dem, slik var det laga.

30Gjentene vakna og såg det bar dit. Ein ting til såg dei: at der stod folk og venta dem, i lyse dagen og vondskapen, og skomakarspøkelse kom sigande dit, ein svart hund i mannaliknels’.

– He! klaga dei seg. Det hørtes inn på stranda, som ei forvilla sjøfugl-låt. Men dei rodde som dei hadde gjort. Dei rodde til sjø og himmel vart dansande logar i kring dem. Dei anka seg for kvart åretake, ein kunde tru dei song. No såg dei sjølve presten millom dei andre, var ikkje bøn for anna enn å sjå han, dei såg enda svarthuva hans og det kvite gudfryktige håre – dei banntes høgt og håst så det smaka blod i halsen. Dei skulde ha drepe seg, men det var her ikkje tid til!

Det var sant nok at presten var der. Prekesundagen gjekk han støtt morgonturen sin, i all slag vêr. I dag hadde han set båten utpå fjorden, og hadde komme ned til sjøen med det same rossdrengen kom dit frå sin kant, – han hadde set fôrspill frå låven og dit ned. Fleire kom til etter kvart, og ingen skjønna det plukk anna enn at her stod einkvart på. Da kom skomakaren. Han var så i frå seg at han fortalde alt i hop: Det var tvilingane i Urvika, dei hadde vore i prestgaren og stole høy, dei var ubergelig så fôrlause!

– Men no søkk dei! ropa han, han stod og tvitrødde i fjæra.

Sokk gjorde dei ikkje, men båten gjekk full med det same han kom innpå grunna, og høysekkene 31flotna og fór i land. Båten tok nedpå, og gjentene hoppa ut ei på kvar side, hogg i kvar sin kjeip og berga båten frå steinane. Hjelpsame hender tok i med og drog han opp; han kom fint ifrå det. Jamvel skomakaren hadde fått gitt ei hands hjelp, og lykkelig var han. Dei skulde berre ha visst kor våt han vart på eine foten!

Presten stod og såg på tvilingane med all si makt.

Og no såg dei beint på han. Hendene hang døde ned, og heile kroppen var død å sjå til, andleta deira var gråe og stive, men auga dei stod beint i mot presten sine og var ikkje det grand blinda.

– Ja ha, vi har vore i prestgaren og stole, sa den eine.

– Og no ber det vel i gapstokken med oss, sa den andre.

Slik sa dei ja. Dei skalv ikkje i måle ein gong, og best det var så lo dei, midt i åsyna på presten og dei som i kring han stod. Ingen kunde kjenne att tvilingane frå Urvika. Det gjorde dei visst ikkje sjøl heller.

Presten tagde ei stund. Så baud han at dei skulde bli med til gards. Da såg dei på einannan og vart skjeive i andlete.

– No svelt kyrne i hel for oss, sa dei stilt.

Men presten hørte det, og han snudde seg til skomakaren, bad han ta ein høysekk og komma seg vestetter: kyrne skulde ha mat. Og skomakaren fór. Jamvel attan-ifrå såg han lykkelig ut.

32Gjentene måtte ta kvar sin høysekk og bli med til prestgaren.

– Ja vel, sa dei. Gapstokken gruvar vi ikkje for, no lenger.

Dei måtte inn i kjøkene, og presten sa ifrå at dei skulde få tørre klæa på. – Sia blir de med i kirka, sa han.

Der var mange folk i kjøkene, og alle hadde hørt kva som hendt var; somme hadde vondt av dem, og somme hadde godt av dem.

– Nei, sa tvilingane, som med ein munn: I kirka kan vi gå, før straffa tek til, men da går vi så våte vi er. Folk kan få sjå oss slik, dei kan få le med dei lystar, let dei.

Både den eine og den andre hysjta til dem, dei skulde skamme seg, og akte seg med! Men gjentene åtte ikkje meir vett, dei lo. For verre enn gale kunde det da aldri bli?

Da sa presten, han var reint ein frammand mann i dag: – Ta høysekkene dykkar og kom dykk heim, born. «Gakk bort og synd ikke mere!» sa han.

Endelig skjønna dei kva som var sagt. Dei tok kvar si tjyvbør på nakken og gjekk, med folk stod og såg etter dem. I heimvegen lo dei ikkje, men dei klaga seg heller ikkje, dei gav berre på og gjekk. Utom fjøsdøra heime gjekk dei seg på skomakaren. Kvar ei tann i han smilte, han fortalde at no hadde kyrne fått både mat og vatn.

33– Og at de slapp så lett da! sa han, – eg er så glad!

– Men du slepp ikkje så lett! ropa dei båe to.

Der med tok dei han og la han over ende. Ane slo først, men Bea slo hardare, og sia slo dei det dei var godtil. Dei leika skomakar og sko med han, ein plugga solar og ein banka lêr; det var syndig kor dei reidde han til. Men han gjekk sjølstødd heimover, trøsta dei seg.

Like vel: dei trøsta seg ikkje godt nok. Ane var den første som stal seg dit og såg til han, og Bea gjorde det same ei stund etter, dei trong ikkje spøre nokon om lov til det. – Jau da, han kom seg tålig fort att, snakk om skomakar-skinne!

Sia bar det ikkje ansles til enn at Ane vart gift med skomakaren, – ho var liksom den eldste av dem. Ikkje lenge etter vart Bea gift, og det med ein gut frami blanke bygda.

– Du lyt bite hue av skamma, elles bit ho hue av deg, sa dei seg imillom. – Men gapstokken er no stygg da, la dei gjerne til, og så lo dei litt. Dei var ikkje redd han lenger.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.