Blind-Anders

7Det var på Håberg i jula, i skomskotte ein kvelden. Dei sat inne heile huslyden, det var så kaldt og blåsande eit vêr, og så hadde dei jul-frammande. Dei sat i halvmørkre og smått prata og smått tagde. Gamle Anders sat på vedkassa i omnskråa; dei hadde endelig fått han inn utor kammerse. Han hadde sitte stokk still ei lang stund, og da visste dei at enten kraup han snart åt hie att, eller òg kremta han seg opp og kom med einkvart. Dei fekk vente, dei sat her kor som var. Fortalde Anders frå si eiga tid, så var det hugnad, for det var sant og visst kvart orde, og fortalte han frå gammal tid, frå Ol-Pålsa-tida eller frå Blåfjell-Anders sine dagar, så var ikkje det kleinare, for da laug han så det sat i veggene.

Det vart meir og meir stilt i stua, des fleir dei vart som venta, det vart berre omnen og klokka å høre, og så vinden som gnog på husnova.

Anders gjeispar eit par gonger; så seier han:

– Kvifor syng de ikkje ein stubb, de som ungdommar skal vera? Vi song da lel, den tida eg var ung; vi kunde mange små stubbar. Det er ikkje noko liv i dykk. Ja vi kunde ikkje synge 8vi heller, langt tå den vegen. Det er få som kan det. Men det har vore ein og annan som kunde det; dei kunde synge ein etter seg inn i svarte marka eller lukt på kalde sjøen; andre gjorde det same med spelle sitt, de har da hørt om slike?

Anders gjeispa enda ein gong, og strauk seg over skjegge:

– De har da hørt om slike ja. Men de har ikkje hørt om han Blind-Anders lel. De kallar meg for Blind-Anders: det er gale det. Det har vore ein med det namne. Det var mange Herrens år føre mi tid. Det var føre hans Blåfjell-Anders si tid. Dei fortalte det slik, gammalt folk:

Det var ein mann og ei kone som braut seg land og bygde langt aust i marka. Det var ikkje for det gode dei flytta ut or bygda, dei hadde stelt seg kleint. Dei var to som gjekk etter same gjenta, og ho visste ikkje kva hand ho hadde mosen i; ho vilde ha havt dei båe to. – Råktest dei så der ein natta, eller på vegen dit, og i hop bar det med dem. Det gjekk hardt for seg, men sistpå fekk den eine den andre under seg. Da gjorde han nidings verk: han sette fingrane i auga på han og blindstakk han. Gjekk så heim og la seg. Den andre fekk aldri syne att. Han vilde ikkje ut med eit ord om det, men ut kom det like vel, og så måtte gjerningsmannen til skogs. Han levde i marka som eit dyr, i mange år.

Men kor det no bar til eller ikkje: Ein dagen vart gjenta borte. Ho hadde tenkt å ta han som 9blind var, og foreldra hennar skuva på, og andre med, dei tykte det var vakker gjerning om ho det gjorde. Dei leita og leita etter henne, dei kunde ikkje tru det dei trudde. Men slik var det lel, at ho hadde laupt av til skogs, til han som var forjaga. Ho sa det sia, at det var ikkje å få han utor tankane: dei bar vondt på han alle i hop, og korles hadde han det? Ingen kunde få henne heim att.

Det såg ut som dei hadde lykka med seg, dei to inni skogen. Dei fekk til ein trivelig gar og trong ikkje be nokon. Dei fekk ein gut, og det var eit makelaust vakkert barn; dei kalla han Anders. Men hemna hadde ikkje glømt dem, om ho gav seg god tid. Ein dagen såg mora for visst at guten var blind. Ho fór til kirka med han og fekk han døypt og signa, og ofra blanke pengar attåt; men syne fekk han ikkje. Den vinteren døde mannen som hadde vorte blinda. Han hadde hemna seg, sa folk. Ikkje lenge etter måtte han same vegen, han som hadde skamfare han; han gjekk seg ned på eit islagt vatn med skia på, og da kona fann han, fjortandags dag etter, låg han med hovude ovan isen, og rå-fuglen hadde hakka ut auga i han. Kona kom dragande med han til bygds, til kirka, og fekk han i vigd jord. Ho vilde ikkje minke på straffa si. Kirke-ålmugen heldt seg unda henne. Ho såg dem over der dei stod, ho såg både far sin og mor si og den og den. Dei stod der som muren. Klokkaren og lensmannen måtte til, for å få fire mann til å gravsette like.

10Sia angra foreldra seg og sette etter henne; men da dei bar opp målemne og bad henne bli med heim, da såg ho på dem for siste gongen, og så sa ho: Nei, no er det for seint. Dei angra seg all sin dag.

Der levde ho med den blinde guten. Ho fødde og klædde dem så utrulig, og guten visste ikkje han var blind, han var glad og fornøgd, og lange øva låg han og song med seg sjøl. Ein dagen kom ei kjerring innom og tagg etter mat. Somme sa det var ei finnkjerring, og somme sa det var ei fark-kjerring. Kor det var eller ikkje, så var det ei som kunde litegrand. Ho hadde eit par ungar å dra på, men dei fekk ikkje bli med inn. Ho såg på Anders-guten. – Jaså, han er blind han kroken, sa ho. Mora bad guten gå ut i lag med dei to som stod i døra; og ut stabba han. Dei sprang bortetter vollen med hei og hopp, og han etter. Da datt han i ein stein og slo seg. Mora kom ut og tørka av han naseblode. – Men kvifor er dei så snare dei andre? undrast han. Korles kunde dei kjenne at steinen var der? – Å, meinte mora, dei var no større dei. – Er det for det eg er blind? sa han. Det bar i gråten med mora. Da sa tiggarkjerringa: Han får da syne sitt han òg, med tida. – Da måtte det skje eit under! sa mora. – Det kjem til å skje eit under ja, sa den andre. Måtte det så visst bli han til lykke! sa ho, ho takka for seg og fór sin veg. – Så stor lykke er meg vel ikkje unt! sukka mora etter henne.

11Anders-guten vart still etter dette, kunde sitte dagen lang og ikkje ta seg noko til; han var ein fem seks år den tida. Med kvart gjekk han over golve eller bort på tune og tok i ein ting, fór han over gong for gong. Mora måtte gråte kvar gong ho såg det. Da kunde han komma til henne, nett som han visste ho var tungsint for hans skyld, og så kunde han seie:

– Eg får da syne mitt, mor.

Ein kvelden om sommaren sat han utpå bakken; det gjorde han gjerne. Han hørte på kubjølla borti skogen, han hørte på fuglane som song; han hørte mangt som anna folk ikkje hører. Da ansa mora på at han song. Det var første gongen han gjorde det etter at den kjerringa hadde vore der. I førstninga var det ikkje ansles enn det han pla synge, men sia vart det meir og meir mål i han, ho hadde aldri hørt nokon song så vakkert. Ho song ofte, både for han og for seg sjøl, slikt ho kunde det, men det var ingen av tonane hennar, det var så reint frammandt.

– Men kan du synge slik òg da Anders? sa ho.

Da tagna han. Han tagde lenge. Så snudde han seg til henne og sa: Rettno ser eg, mor! – Å ja, stakar, du ser visst, på din måte, sa ho. – Eg ser med all kroppen, sa han. Eg ser både skogen og vatne, og solskine kor det vermer, det er så vakkert alt i hop. – Ja, det er vakkert, sa ho.

Sia song han ofte når han sat for seg sjøl; 12han vilde helst at ikkje ho skulde høre det. Og mindre og mindre snakka han. Ho måtte til bygds av og til, ho vart borte heile dagen og til langt på natt. Anders sat heime og song; ho fortalte om det i bygda, til dei få ho snakka med. Orda lærte han av henne, for det meste, men tonane dei fann han sjøl. – Gud veit kven han får dem frå, sa ho.

Ved den tida tok det til og flytta fleir folk aust i marka. Dei rodde vatne innetter og fann seg høvelig rom. Lenger inn tok dei seg sæter. Men enda var det langt dit enka med ‘n Anders budde. Det kom ein storkar flyttande òg. Det skulde enda vera ein prest som hadde vorte rar i hovude, det var einkvart i skrifta han ikkje kunde få til; andre sa det var ein fut som hadde mista embede sitt, han hadde vore for tru i tenesta; det kan vera det same, han var ikkje som folk skal vera. Han kjøpte inste sætra og bygde og budde der. Han hadde ei dotter med seg. Om han hadde kone og fleire born nokonstads, det visste ingen å seie av.

Anders fortalte mor si han hørte folk snakka og ståka langt unda nokonstads, der var slikt liv! Ho kunde ikkje høre det, alt det ho lya; men ho visste kor det kom ifrå.

Og tida gjekk, både sommar og vinter, og Anders vart ein 16-17 år. Mora vart gammal og krokut. Det skjedde aldri noko under. Anders vart verande blind, enda han syntes han såg alt som i kring han var, og folk kalla han Blind-Anders. 13Det var sjelden det kom folk og snakka med dem. Stod mest som ein stygg og ein kald-kjeim frå heile romme, syntes folk. Ungar som vildra seg dit, i bærskogen eller på krøterleiting, var halvvore redd den blinde guten, han såg så rart på dem. Og best det var, kunde han seie: Eg er blind eg. Men eg får syne mitt. Det kjem til å skje eit under.

Men ein dag han sat i skogjaren og song, var dotra til frammandkaren ute og leita bær. Ho heitte Lina; dei fortalte alle som hadde set henne, kor overlag vakker ho var. Ho hadde andlet som ein engel, sa ein. Ja vel så det, sa ein annan. Ho kunde ikkje anna, ho måtte nærmare og nærmare han som song, og til slut sat ho på ein stein og såg på han og glømte seg bort. Litt om senn snudde han seg imot henne, han song heitare og heitare. Ho vart rar alt med seg, for han sat og såg henne med dei blinde auga, det var henne han song for. Og best det var så tagna songen, og Anders smilte til henne og sa: Eg veit da du er der. Tør du ikkje komma nærmare? Ho kom nærmare; ho kom heilt bortåt han. Ho vilde han skulde synge meir. Det vilde han ikkje. Han bad om å få sleppe. Han bad enda om at ho vilde sitte på andre sida dalen ein annan dag, kanskje han da kunde finne att tonen.

Ho sat på andre sida dalen mange dagar, men ho monna seg nærmare etter kvart, og ein dagen sette ho seg uloves attmed han. – Du skal få sleppe å synge, berre eg får sitte her, bad ho. – 14Ja, men da vilde han få lov å sjå henne, sa han; han vilde sjå andlete hennar med fingrane. Og det fekk han.

– Kor vakker du er! sa han. Eg visste da det var einkvan slik. Eg veit mange ting.

Frå den stunda var ho lite god til å vera ifrå han. Anders var glad for det, mora syntes gleda lyste av han, det var så vidt ho kunde kjenne att han; men han sa ikkje noko om det, og ikkje sa ho noko heller. Da sa Lina ein dagen:

– Eg er så glad i deg, Anders, eg vil vera her hos deg?

Han såg dit mora var, og ho hadde hørt det, og sa at slik fekk det bli; ho var reint rådlaus. Lina sa at ho skulde slite og arbeide alt det ho vann, berre ho fekk bli der. Heime hadde faren eit vondt kvinnfolk, det var ingen som sakna henne der, og rett som det var kom det ein frammand mann dit og snakka med faren. Han vilde ha henne. Ein stor og vakker mann, men ho rømte for han.

Lina var finare enn alt anna folk, men ho lærte seg å mjølke gjeit og ho lærte seg å slå, ho var i skogen etter ved vinters dag, for ho var så glad i Anders. Mor hans fortalte det frami bygda: det var forunderlig å sjå dem, dei levde som to søsken; det var blanke dagen av lykka kring dem. Anders snakka om den store hendingen, at han skulde få syne som anna folk. Dei kunde mest gråte når han snakka om det, så umulig var det 15og så heitt trudde han på det. – Da skal vi gifte oss! sa han. Og så alt det eg skal få sjå – da skal eg få sjå deg!

Lina var der i to år. Ho fortalte ikkje Anders stort om verda, og ikkje spurte han heller, etter det; ho fortalte han om marka kring dem, om dyr og fugl og tre, og helst om letene som skifta frå ting til ting og frå tid til tid, ho fortalte så Anders tok ut i vêre etter det, han var reint bleik. Ho lærte han songar. Og Anders han song, straks ho ikkje var attmed han, dei trudde det, folk, at han kunde trolle dem til seg med songen sin, kven han vilde.

Da kom ho heim frå faren ein dag, han låg sjuk. Ho var sjuk sjøl å sjå til, ho måtte ha sprunge heile vegen over marka. Ho tok Anders i hendene og gret. Ho hadde hørt om vidunderdokteren, langt sør i lande, han kunde gjera åt for all slag sjukdom og kunde mykje meir: han kunde gi folk syne!

Anders tok det tålig; han smilte berre: det var for langt unda, ein fekk vente på eit anna under. Men Lina stod fast på sitt, at ho skulde ut og tene pengar, mange pengar, for det måtte til, og så kom ho og tok Anders med seg og reiste til vidunderdokteren.

Ho reiste òg. Ho vart borte lenge, i årevis; dei trudde aldri ho kom att meir. Ho var halvveges utsliti da ho endelig kom, ho måtte ha gått igjenom mykje vondt. – Ikkje spør meg! sa ho, når dei vilde vita kor ho hadde vore og korles ho 16hadde havt det; – eg har tent pengane, ein heil pose full, sjå her! sa ho.

Ho tok Anders med seg. Mor hans gret da dei fór, både av sorg og av glede; far hennar banna og svor over henne, kven han så var eller ikkje. Pengane torde dei lite og ikkje røre, dei skulde vera til dokteren, men fram kom dei på det vise det var, ho leide han med seg frå bygd til bygd, ho bad for dem hoss godt folk, og Anders song.

Endelig ein gong var dei framme. Vidundermannen tok Anders med seg inn i eit rom og vart der lenge. Kva meir han gjorde med han, sa ikkje Anders noko om, og visste vel ikkje stort om det heller, anna enn at han gjekk til sengs med bind for auga. Morgonen etter kom dokteren og tok binde ifrå, som snarast.

Lina hadde ikkje vore i seng den natta, ho hadde vaka over Anders. Han fekk lov å sjå seg i kring i romme. Ho hadde pynta seg som ei brur. Men ho torde ikkje spøre om han såg.

– Det går rundt for meg alt i hop, sa han.

Dagen etter fekk han meir tid til å sjå seg i kring. Lina ho sat der i sin gildaste stas.

– Korles er det? spurte ho.

– Det er rart, svara han.

Henne såg han ikkje på. Tredje dagen tok dokteren han med seg ut. – No ser du verda! sa han til han. Og Anders såg.

Han sette seg ned. Han sa ikkje noko. – Ser du no da, Anders? spurte Lina. Og alle dei som 17kring stod, spurte det same: såg han no da? Han snudde seg hit og han snudde seg dit; sat så og stirde fram for seg eit tak.

– Ja, eg ser visst no, sa han.

– A gudskjelov! sa dei.

– Er det ikkje vakkert? spurte Lina.

– Eg tenkte ikkje det var slik, sa han berre.

– Men vil du ikkje sjå på meg da Anders? Ho bad så tynnt for seg der ho sat.

Anders snudde seg og såg på henne. Ho hadde prydd seg som ho aldri hadde gjort før. Dei hadde ikkje set noko vakrare for sine auga, enda det var i kongens stad. Han tidde berre. Og dei syntes, dei som såg på, at ho folna framfor han, frå stund til stund; slik folnar det når ein vaknar, det ein drømte om.

– Anders! ropa ho.

– Ja, eg ser deg, sa han. Men eg trudde ikkje det var slik du var.

Dei måtte bera henne inn.

Anders reiste seg og gjekk bort over vollen, hadde glømt både Lina og dei andre; han gjekk og gjekk, ustø som blind mann går, men han gjekk da, og var langt bort. Han såg ikkje dit byen låg, han såg berre skogen som drog han til seg. Da han kom att såg han lettare ut. Han gjekk inn og fann Lina, ho sat og gret. Han spurte om ho hadde betalt dokteren. – Du skal ikkje gråte, sa han, det er ikkje vakkert å sjå på når folk gret. Ho reiste seg og gjekk inn til dokteren med pengane. 18Men han vilde ikkje ta imot meir enn halvparten. Da sa ho:

– Kvar ein skilling skal du ta! Eg har tent dem dyrt nok, dei kan ikkje brukast til noko anna.

Så måtte han ta dem. Da ho kom att, smilte ho til Anders, og da lo han:

– Folk er vakre like vel! All verda er visst vakker, når ein ser rett på henne.

Lina vart så glad ho kunde ha gråte att, og det sa ho med han.

– Ja, sa han, eg er glad eg òg. Eg trur eg skal bli skikkelig glad.

– Det må du bli! sa ho.

– Da skal du lova meg ein ting, sa han. Du skal fara heim til ho mor og fortele henne at eg ser no. Som eit anna menneske, skal du seie.

– Men enn du da? spurte ho.

– Eg vil sjå verda først; så skal eg komma heim, svara han. Det ropar på meg all stads ifrå, eg veit ikkje kva det er.

– Men du blir ikkje lenge! ropa ho over seg. Eg held det ikkje ut i marka der utan du er der.

Han lova han skulde komma tålig snart, og takka henne vakkert for alt ho hadde gjort imot han.

– Skulde det ikkje vore ugjort da? sa ho.

– Det veit vi ikkje noko om, sa han. Ikkje meir enn barne når det kjem til verda, sa han, for han snakka alt som eit nytt menneske, og så kyste han henne på panna og sa farvel med henne.

19Dermed tok dei kvar sin veg.

Lina sat austi marka hoss mor hans; ho sat der i åtte år. Mora vart gammal og nedfor, vart liggande til sengs på sluten. Da var det ofte ho lét ille over Lina, at ho hadde komme og teke guten frå henne. Somtid bad ho så vakkert at Lina skulde ta ut i verda att og finne han: De skal gifte dykk med eg lever, sa ho. – Han er berre barne enno, sa Lina, han skal både vekse og sjå. I den trøsta levde Lina, og i den døde mora. Ho snakka på sitt siste om alt det Anders såg, og at no var han lykkelig og no var han vaksen.

Det er ikkje fortalt om kva Anders såg, der han fór, men det skulde vera godtsom all verda. Han lærte å synge slik dei gjer som kan det, og han song så det gjekk gjetord om han, han fór i byane og song for stort folk; han var i mange land. Endelig ein dagen var han heime att. Han hadde fare dag og natt i eitt, det siste, slik trådde han heim. Nytta ikkje for folk i bygda å stane han og spøre, – ikkje spurte han sjøl heller.

Men da han nådde fram, låg Lina til sengs. Det var ei frammand kjerring der og stelte; elles hadde ho vore klar for lenge sia.

– Er det du, Anders? sa Lina, da ho kjente att han.

Han stod midt på golve.

– Står det slik til her, sa han endelig.

– Ja, eg vann ikkje meir no, svara ho.

– Eg vart for lenge eg da? sa han.

20– Eg visste du vart lenge, sa ho. Eg visste det var mykje å sjå. Var det ikkje rart? spurte ho.

– Eg såg ein ting som eg minns, sa han. Og den ser eg no òg, sa han.

Kva var det for noko? vilde ho vita.

– At eg skulde heim til deg, sa han.

Ho spurte om han ikkje var glad for syne sitt, kor som var.

– Eg fekk syne, og så mista eg deg; det tykkjer eg er dårlig

handel, sa han.

– Eg tenkte du skulde bli lykkelig, sukka ho.

Da sa Anders:

– Det nyttar ikkje å bytte seg fram gjenom live. Ingen blir rikare av det.

Sia sat han attmed senga hennar og venta ho skulde bli god att. Han bad til Vårherre om det. – Det skal du ikkje gjera, sa ho. Kom i hug det nyttar ikkje å bytte seg fram. Ho vilde høre alt han hadde set uti verda, og Anders han sat og fortalte og fortalte, det var som i gamle dagar, berre det at no var det han som fortalte og ho som var blind, ho hadde set så lite der ho fór. – No ser eg det alt i hop! sa ho, – no er eg lykkelig.

Det gjekk att og ned med Lina, ho låg der så kvit som krit. Det kom folk dit og såg til henne, og dei såg fort kva veg det bar; berre Anders såg det ikkje. Ein morgonen han vakna i stolen sin, var ho stiv. Han snakka til henne, han ropa på henne, han bar seg reint gale, vilde true både henne 21og Vårherre til at det skulde vera usant det han såg, det var ei nød å høre på, og så stygt at han mest skræmte frammandkjerringa ut or huse. Da gjekk han sjøl ut.

Det var lyse blanke sommarmorgonen, men kjerringa syntes det vart mørkt kring huse; gauken tagde i skogen, det grøste gjenom alle tretoppane. Og det var ikkje å undrast på, sa ho, for utom døra der stod Anders og ropa over seg beint imot Vårherre: Han banna syne han fekk, og dagen da han fekk det, han banna seg sjøl. – At ikkje du såg kor gale det vilde gå! ropa han.

I same augneblinken slo tora. Slik hadde ikkje tora slege der i marka før, det var som himmel og jord revna, og lynstolpen stod med store blåe logen nedgjenom lufta. – Eg venta det! sa den gamle kjerringa. Ho sa det same da ho kom utom døra og såg Anders låg der. Han låg der så lang han var. Ho trudde han var steindau, slik som han hadde fortent det. Han var berre svimeslegen. Men det tok tid før han kom til seg att. Da han det gjorde, vart dei vis med at han var stokk blind, såg ikkje handa framfor seg. Han såg henne aldri meir. Det hadde lynstrålen gjort. Han hadde teke att syne, han som gav det.

Og der austi marka sat han Anders blind i mange år, slik som eg no. Så vart han heitande Blind-Anders. Han var meir blind enn da han kom til verda. Slik er det fortalt ja, fra først til sist. Lyg dei, så lyg eg.

22– – – Dei sat og tagde i mørkre ei stund. Da seier Åsel, dotra, ho var kone i huse: At De som er gammal sitt og rører i slikt? Når det enda var som ei lære i det, sa ho. – Lære? lo kallen. Kva vil du med læra da? Svara meg på det du. Elles så er det alltid ei lære i det som blir fortalt. Hørte aldri anna enn at dei fann ut læra i det, i gamledagar. For resten: vi sat ikkje berre og fortalte, vi var med i eit og anna. Eg skal fortele ein stubb om det òg, når det høver.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.