Fram

133Ein kvelden fortalte Anders eit eventyr:

Det var ein gong ein gudfryktig mann. Han var ein rik mann dertil, men ikkje rik nok; men fram monna det seg trutt og stadig, for han hadde lykka med seg. Folk meinte han hadde sjølve Vårherre med seg; og sjøl meinte han det same; han set kross på all børnskapen sin.

Men ein morgonen gjorde han ei uventa fengd: Han fekk sjølve ‘n Gammal-Sjur på sildgarna. Mannen var åleine ute om morgonen, og mørkt var det, så han vart ille ved med det same ufisken kom opp, han kom enda kravlande sjølhjelpt inn i båten.

– Å fysj, er det deg! sa han da han drog kjensel på karen.

– Du kan så seie! sa den andre mannen. At slikt skulde hende meg! sa han.

– Ja, kva vilde du no her? spurte mannen. Du veit da vel eg er ein gudfryktig mann?

– Eg skulde jaga på ein sildtopp til deg, og no sitt eg her! sa Svarten. – Ein vakker dag går eg meg vel på torskgarna òg, lo han. Ta no vekk den her krossen din så eg slepp laus, eg har annt om, eg skal til presten og få han avstad og berge 134ein sjukling, sa han. For døyr han no, da er han tapt for mi sak; det er enda kongssonen, la han til.

– Eg slepper ikkje det eg har fått på garna mine, svara mannen. Og dertil så har du gjort vondt nok, lét han.

Da vart den andre mannen opp i under. – Vondt nok? sa han, eg meiner du er gal! Eg har ikkje gjort halvparten enno. Du fekk merke det både på garna dine og elles, slapp eg ikkje laus; eg har vel mine å syte for som dei andre har sine, frøste han. Ho bestmor er for gammal, ho kan ikkje noko meir. Ny tid, nye folk, har du ikkje hørt den sanninga?

– Du snakkar ikkje meg rundt, sa mannen.

– Kva vil du meg da? undrast han.

Mannen let så, han vilde hy han til det vart folk av han.

– Folk blir eg med eitt mindre, lat oss ikkje hefte oss bort, sa styggen.

– Eg skal piske utor deg det vonde, sa mannen.

– Er du så dum da? sa den andre, han klådde seg bak om horne; – er dei dumme alle mine da! sukka han.

– No er det du som er min og ikkje eg som er din, meinte mannen.

– Det er fleir som har sagt noko slikt, mumla den andre.

Mannen tok opp slirekniven sin og skar i han Sjur, han skar djupt. Da vart han forfæld:

135– Du er svart all igjenom! sa han.

– Jaha, eg er ein heilrend kar, eg er den eg er, smålo styggen, han vart reint kry.

– Da gjer vi slik! sa mannen, han skar ein stor kross i ryggfleske på han.

– Au au! skreik styggen, der gjorde du ei gjerning! skreik han. Det var det verste du kunde gjera både deg og meg, for no blir du aldri fri meg, sa han.

Da skal du dyrade få gjera rett for opp-elde! sa mannen.

– Nei, nei! du må ikkje banne! åtvara Den andre mannen.

Mannen tok han i horne og leide han til gars. Han sette han på bås i stallen, for han var hestelaus den hausten. No hadde han ein som drog, meinte han. Da sa han Sjur:

– Eg visste da du hadde ein baktanke, og baktankar er gode tankar, men jamenn gjorde du verda eit skarvstykke no. Ja ja, det får stå i Vårherre si hand! trøsta han seg. Han la enda til, at den mannen måtte vel vita kva ein motmann var verd.

Der stod han, som eit anna beist. Litt høy og ein vass-skvett vart sett for han. Gamlingen snøste, men han åt. Mannen fortalte kona si det som hadde hendt, og ho visste at det støtt vart rettast som han tenkte det; elles nemnde dei ikkje orde til nokon.

Mannen hadde mykje upløygd, hestelaus som 136han var, og no var han ute og pløygde med Svarten om natta. Det gjekk rettelig godt. Han pløygde om sundagen med, bortom haugen så ingen såg det, han var redd snøen kom for tidlig. Men da ‘n Sjur hørte kirkeklokka, lo han så det skrangla i seletye. Da skjønna mannen det bar gale av; han spretta ifrå og fór heim med gampen sin. Ein kvelden var han i skogen etter ved. Det vart for lite til lass, for slik hest, og mannen tok av vedlunnen til grannen, det var uvisst kor ærlig grannen var støtt. Da dei kom heim, lo ‘n Sjur att, og det var ikkje nokon hugna å hør på for ein Guds mann. Slik gjekk det tak for tak: mannen gjorde meir gale enn han hadde meint på, etter han fekk Den andre mannen i garen sin.

Så seier han ein dagen: – Skulde vi ikkje snakkast ved, vi to som er vaksne karar? Eg kunde skaffe deg ein likare hest, om du slepte meg laus; eg kunde skape han til av ein sagbokk for den skyld. Eg kunde skape deg ein son, om du vilde.

Dei var barnlaust folk der på garen, og før mannen hadde tenkt seg om, heldt han på og tinga med den andre: om han kunde skape ein gutunge òg av ein sagbokk? – Nei, var det likt, det måtte til ein hest og ei ku og ein gris. – Litt mindre gjorde det vel òg? meinte mannen, han var ikkje så rik. – Nei, tre liv vilde der til, skulde det bli menneske. Da spurte mannen om ikkje ein hund og ein bokk og ein hane kunde bli eit bra menneske? 137for det kunde han sjå seg råd til å miste. Da lo styggen, og sa:

– Det har du jamenn rett i! Du er slugare enn eg. Det blir gut det, skal du sjå! lo han.

Mannen var etter dyra og leide dem inn til han, kasta inn ein pank av dei gamle klæane sine med det same, stengte så døra og heldtheldt] rettet fra: hedt (trykkfeil) seg unda.

Da gøydde det hund og da gol det hane borti uthusa, og bokk remja det så det var nifst. Men da litt hadde vore, banka det på stalldøra, og da mannen opna, kom det ein gut imot han i dei gamle klæane hans; han kunde vera i konfirmasjons-alderen. Mannen vilde inn til kona med han straks, for ho sat og venta og var så oppi det, men guten såg seg att, og dermed kom mannen i hug han som i stallen stod. Gjekk han så bort og slepte han ut.

– No er du fri og kan fara din veg, sa han. Og så får du ha takk! la han til.

– Sjøl takk! gliste han. Og lykka til med sonen din! sa han, – så fór han.

Lukta av han hang att i stallen så lenge han stod.

Det var ein vakker gut dei hadde fått. Det tykte ho som mor skulde vera, og alle som såg han; og mannen i huse sa ingen ting om det; – eg har den vona, at eg skal få eit skikkelig menneske av han, sa han. Han spurte guten kor gammal han var.

138– Som hunden og bokken og hanen til samen, sa han.

Dei snakka om kva han skulde heite. Han vilde helst heite Fram, lét han; – for den vegen tenker eg meg, sa han. Så vart han heitande Fram. – Men han skulde kanskje ha vore kristna på folkvis? meinte faren. – Det kjennes som eg er både døypt og konfirmert, svara guten; og så vart det med det. Ingen skulde vita kven han var, anna enn at han var av folke deira og skulde vera son i huse. – Vi har fått han av Vårherre, sa foreldra. Dei angra seg kvar gong dei sa det, men først dei vart spurt, sa dei det same; det var troll i det.

Dei var glad i han både mannen og kona. – Det er slik bringe på han, sa ho. Folk sa det same; men det fanns dei som tykte det var vel mykje av ein god ting, – det var mest som du såg hanen, sa dei. – Det er slike auga i han, så truverdige, sa faren; og folk sa det same. – Ikkje fritt for dei liknar på auga i hund, dømte ein og annan.

– Men eg likar ikkje nasen hans, sa tenestgjenta, eg kjem i hug bokken vi mista.

Matmora gav henne ein under øyra. Og gjenta vart så glad i han, ho gjekk på vatne for han åre etter. – Huff desse kvinnfolka! sa Fram. Han sa det ofte, for det var mange som vart for glad i han.

Det var ein snild gut. No kunde faren ta seg god-dagane så mykje han lysta, for guten var med husmennene og dei andre arbeidsfolka, og 139det var utrulig kor arbeide gjekk. – Men så var det no eit bask òg! sa Fram og tørka sveitten. Dei andre såg på ein annan: For dei hadde ikkje set han tok si hand i arbeid, han gjekk berre og pekte og skynda på. Men han var så ful i auga, dei torde ikkje mukke. Ein eller to freista å snakke med faren om det, men Fram var der han òg; han snudde seg til faren og bad for dem: det gjorde ikkje noko om dei laug litt på han, det skulde vera tilgitt. Tilgitt var eit nytt ord der i lande, og Fram nytta det ofte. Det vart eit gromt ord til slut.

Før Fram var fullvaksen, var han kjent i all bygda og vidt i kring, det var så mykje til mann. Møtte han prest eller fut eller anna stort folk, da kunde ingen ta av seg hatten og helse som han, og hadde han med småmannen å gjera, da var han stor og brei imot dem, så dei tok til hatten for han.

Klokkaren der i bygda var god i kirka, og utanom var han og halden for ein med dei fremste; han drakk med lensmannen og spella kort med fut og skrivar, og presten bad han heim på den gildaste gjestebods-kost. Det var ikkje stusslig der han var til stades. Han song som gauken, sa folk. Men snart sa ein det, og sia fleir, at den som song i kirka det var han Fram. Han song som hanen morgons tid, sa dei. Klokkaren hørte det, og han meinte på det, at Fram kom etter når han song føre, og da var det ingen konst å gala 140høgt. – Det er klokkaren som syng for fort, det finns ikkje gudsfrykt i det, lét Fram. Dei heldt med han nokon kvar; dei ønskte dei heller hadde han til klokkar. – Snakk ikkje synda! sa Fram. Ikkje kan eg eta og ikkje kan eg drikke, eg kan ikkje spella kort ein gong, sa han.

Da gjekk folk til presten, og sa dei vilde ikkje ha ein etar og ein drikkar og ein kortspellfant til klokkar, og slett ikkje ein som song for fort. Dei vilde ha Fram. Presten viste dem til bispen, og bispen viste dem ifrå seg: Det kunde vera noko i det dei sa, men som det var fekk det vera: slik var loven der.

– Da får vi lite på det finns rettferd til, sa Fram, han gjekk til far sin og fekk ei tønne med sterkt øl. Den gjorde han gjestbod på; han bad til seg klokkaren enda, og det tykte folk var stort av han.

Dei drakk det dei hadde helse for, og morgonen etter var dei like gode og fór til kirka.

Men den messa kom klokkaren søkk full i kirka. Slikt hadde ikkje hendt før, og det var ikkje lite leit. Heile kyrkjelyden sat der og visste ikkje kva dei skulde gjera. Ikkje visste presten det heller. Da gjekk Fram oppetter golve, fekk medhjelparane med seg, og klokkaren vart sett på dør, – han vart ikkje ædru på aldri så lenge. Fram tok romme hans, det var ingen annan til det. Ei frammand gammal kjerring sat der og song 141så sterkt, det hørtes mest som ho tok tonen; men Fram kom etter på karavis.

Etter den dagen var han klokkar. Han kom litt etter dei andre i songen, men det kom seg av det dei andre song for fort, av gammal vane. Han song høgare enn dei. Og orde vart visst: Det finns rettferd til.

Men Fram steig høgare opp. Han steig på sjølve stolen, og sia steig han enda meir. Det gjekk slik til:

Kongen der i lande hadde berre ein son, og han låg sjuk. Det fanns ikkje råd for han. Kongen og dronninga sørgde, og alt folke sørgde, men mest sørgde kongsdottra, for ho var så glad i bror sin, ho kunde ha hogd av seg høgre handa om det hadde hjelpt. Denne kongsdottra var den venaste skapningen sol skjein på, og alle som hadde set henne, vart enten glade all sin dag, for det det fanns noko så fagert, eller dei vart gåande i sorg all sin dag, for det dei ikkje kunde få henne. Slik hadde det gått presten, han var ungkar enda: han sørgde seg både blå og bleik sia han såg henne ein gong. Slik hadde det gått herremannssonen, sia han såg henne: det var ikkje enten ord eller eid i han meir.

Kongen let orde gå, at den som frelste sonen hans, skulde ha dottra hans. Dei hadde hørt gjete vismannen i Busvart-skogane; han visste råd for alt. Men det var ubergelig langt dit, ein måtte over både fjell og fynne, gjenom Vådelande og Nålande 142og Endelaus-skogane: ei ferd så vålig at aldri hadde det komme nokon levande dit eller derifrå. – Den som gjer den ferda, det er ein mann, og han vil eg ha, sa kongsdottra. Og Fram var den første som hørte dei orda; han hørte dem av den same gamle kjerringa som hjelpte han og song i kirka.

Unge herremannen hadde òg ei søster, og henne hadde Fram set. Henne vilde han ha, for ho var det einaste kvinnfolke som ikkje såg etter han, og prinsessa hadde han ikkje set. Han gret ikkje for gull, som ikkje gull har set. Ho sørgde av di broren sørgde, det var med henne som med kongsdottra, at ho hadde gjerne hogd av seg høgre handa berre det hadde hjelpt broren.

Da gjekk Fram til presten og sa:

– Eg har drømt at du går med eit hjartesår, prest, og eg har drømt at du skal bli god att. Eg kjem her som sendemann frå ei høgre makt: Du skal fara til vismannen i Busvart-skogane og hente lækeråd for kongssonen, sa han. Og han fortalte kva kongsdottra hadde sagt.

Presten meinte det lét seg ikkje gjera, det var ikkje mannaverk.

Men Fram sa: – Du skal sjå fram, prest. Du skal ha det store for auga, veit du ikkje det?

– Eg veit ein skal ofre live når det krevst, sa presten. Men ein lyt tenke seg om først. Kva vilde menigheita mi seie når eg fór ifrå dem på slik ferd?

143– Du skal aldri tenke deg om før du gjer det gode, svara Fram. Og så veit du: eg kunde få klæane dine og vera i staden for deg til så lenge, det skulde ingen merke det, så like som vi er, sa han. Enda var ikkje presten huga, men da sa Fram: Du lyt skynde deg, for unge herremannen tenker på det same, og det er deg kongsdottra vil ha, det veit eg.

Da presten det hørte, gjorde han seg ferdig og fór. Han gav seg Vårherre i vald.

Fram gav seg i veg til herremannsgaren. Han var ikkje krokut der han kom. Først gjekk han inn til jomfrua. – Han hadde fått det bude ovanfrå, sa han, at han skulde berge bror hennar frå hugsotta og lande frå kongeløyse og stor sut.

– Er det sant? sa ho, ho vart så oppi det straks han nemnte broren.

– Ser eg ut som eg lyg? sa han, og da var det ikkje stort att av henne. – Det spørs berre om du vil ofre noko for han.

– Eg skulde ofre heile meg! svara ho.

– Det var det eg visste, sa Fram. Når bror din har fått kongsdottra, da skal du vera mi. Slik får du syne at du har bror din kjær, sa han. Og til den tida er eg prest, og sia blir eg bisp eller einkvart større, med Vårherre si hjelp, sa han.

Herremanns-dottra visste ikkje anna råd, ho lova han det.

Så gjekk Fram til herremanns-sonen og sa: – Her kjem eg som sendemann frå alt folke. Dei 144bed deg, og ventar seg det av deg, at du fer til vismannen i Busvartskogane og hentar hjelp for kongssonen. Han fortalte om kva kongsdottra hadde lova.

Unge herremannen var ein riddarsmann, men han meinte det var ikkje mannaverk. – Eg må snakke med søster mi om det, sa han.

– Det skal du ikkje, sa Fram. Du skal ikkje la ei sjæl vita om det gode du gjer, og slett ikkje om det her; og det to veit, det veit alle. Får presten vår nysn i det, så sett han i veg, og det er deg kongsdottra vil ha, det veit eg, sa han.

Da herremannen det hørte, gjorde han seg ferdig og fór. Han gav seg lykka i vald.

Slik fór dei i veg både presten og riddaren, lukt inn i Vådelande og lenger, det var mindre enn ei von at dei skulde komma att.

Tredje dagen, og langt inn i Vådelande, såg riddarsmannen presten framføre seg, just som han kleiv over ein vålig issvull. Og presten såg han i det same. Han syntes vinden hadde teke både hatten og hovude av han, og det same syntes den andre. – Dette skal vi nappast om, for eg var kalla til det! tenkte dei båe. Og i veg bar det, over blaute myrar og bratte skavlar, ur opp og flog ned, dei sømte isvass-elvar og dei hoppa villaste avgrunnen, dei sprang og snåva, dei sprang og datt, det vilde ingen gi seg. Fraus gjorde dei som hunden, og svalt som vargen, og vildra i snøfokke så dei visste ikkje dag. Da vêre klårna, var 145riddaren så utsliten og nedfor, han visste lite til seg. Då såg han presten kom kravlande etter seg, og i veg bar det att. Dei stomla ned gjenom Nålande millom eiterormar og andre øygjelige dyr, dei fór tett framom dauen og ansa det ikkje. Inn i busvarte skogane bar det. Dag var der ikkje, og ikkje veg, ikkje far etter mannafot. Da riddaren seint omsider fann hytta til vismannen, kom presten stomlande dit frå andre kanten; det hender stundom slikt eit råm. Vismannen var berre ein skugge med langt skjegg.

Riddaren fekk så vidt opp måle at han kunde seie erende sitt, men presten var ikkje så lik.

– Her ligg dei og ventar, sa vismannen, han tok oppå hylla og fann fram nokre blad: dei skulde kongssonen tygge, eitt for kvar dag: så vart han snart frisk. – Men for dauen har eg ikkje noko, sa han. Dei har ligge her og venta på ein mann, så kom her to, la han til.

Riddaren vilde ta heile bladklypa, men vismannen meinte det ikkje slik. Presten skulde bera det halve. – Det kan enda bli tung nok bør å bera heim, sa han.

– Men kven av oss skal da ha kongsdottra? sa presten, for no hadde han fått att måle sitt.

– Det skal de talast ved om når de når fram, sa vismannen. De har hjelpt kvarandre storveges hittil, det er von de gjer det same heretter. Men ovundsjuka er tung å klive i berge med, la han til.

Dei vilde i veg att med ein gong, men vismannen 146sa dei skulde bie til næste dagen rann, og dei lydde han i det. Dei fekk både mat og drikk, og sovna båe to. Da riddaren vakna i lysinga, hadde presten fare.

Det vart same ferda og same floge heimetter. Tredje dagen, og langt inn i Nålande, såg riddaren presten føre seg, han hanka seg opp ei klove i issvull og våberg. Dagen etter nådde han att han, og da var det så smått med presten, han kraup på firefot i steinura. Riddaren vilde framom han, men så var han ikkje mann for å legge han att. Tok han så og leidde han med seg. Han leidde han og drog han, over fjell og fynne, og sistpå tok han og bar han. Slik kom dei stomlande fram over Vådelandsfjella; det vart som ei von om å nå fram. Da sa riddarsmannen, at no måtte presten komma etter så godt han kunde, – eg er så redd for live til kongssonen, seier han. Han la i veg alt han vann.

I millomtida hadde Fram stått på stolen og vore prest, og folk trudde det var presten sjøl dei hørte, han tala så vakkert. Men om Fram lyddest det, at han hadde teke ut på ferd til vismannen i Busvartskogane, skulde hente lækeråd til kongssonen; så stor ein mann var han.

Leid om ei tid gjekk Fram opp på kongsgaren, vilde tala med kongen sjøl. Kommen inn for kongen bøyde han seg sju gonger i golve; retta seg så opp og var stor kar. Hovfolka tykte det fór ikkje mann der framom som tedde seg så høvisk. 147Berre ein og annan av dem meinte han vatt seg som hunden da han kom, og brysta seg som hanen da han gjekk; han minte dem om både belar og bokk da han knebøyde for kongsdottra. Folk skal alltid meine sitt.

– Herre konge! sa han. Det er ei røst i meg, som byd meg gjera det eg no gjer: Eg fer til vismannen i Busvartskogane og hentar hjelp for sonen din. Kjem eg ikkje att, så har eg da gjort mitt, sa han og såg på kongsdottra.

Kongen vart så glad han tok rundt i kring han, og dronninga det same; det stod så heitt om at ikkje kongsdottra gjorde slikt slag: han var den einaste i rike som vilde våge seg for bror hennar.

Det vart tomt i kongsstua etter han.

– Eg syntes det lyste kring han, sa dronninga.

– Eg syntes det same, mor! sa prinsessa.

– Ja, eg visste eg hadde ein mann i rike, sa kongen.

Og Fram la i veg. Dei såg han kleiv lia opp i kross og krok, han vart mindre og mindre for dem, og til sist vart han borte i skodda millom dei høge nutane. Dei gjekk i kirka og bad for han, alle på kongsgaren; dei sa enda kongsdottra gret. Men Fram heldt stigen innetter vidda, til han fann ei lita veidemanns-bu. Der slo han seg for. Flust med mat og drikke hadde han i skreppa, og ved og vatn fann han. Og frå bua kunde han vakte over 148fjelle der presten og riddaren skulde komma att. Han bad til Vårherre at ein av dem måtte nå så langt, for kongssonen si skyld. – Kjem herremannen, så blir eg prest, og kjem presten, så blir eg herremann, sa han. For «all ting må tene den til gode som fortener det,» sa han, det vilde han vita han hadde set i boka til presten.

Og ein dagen kom riddarsmannen framover flya, han sprang og sjangla og stupte og reiste seg fort vekk, men på sluten reiste han seg ikkje meir, han kom krypande. Fram sprang han til møtes det meste han vann.

– Kann du ikkje komma fortare, det står om live i kongsgaren! ropa han.

– Nei, riddaren måtte få kvile på no.

– Umulig! skreik han, ser du ikkje han kjem med ville uvêre! og dermed tok han bladklypa frå riddaren, han var nedi lomma og fann ho. – No seier du meg korleis dei skal brukast, så sant du er ærlig kar! sa han, og riddaren stotta det fram. – Så får eg renne i førevegen, sa han.

– Ja ja, så får eg sjå etter prestkroken, når eg har kvilt meg, sukka riddaren.

– Ja, har han lagt att presten, da fortener han dauen utan pruting og prat! sa Fram, han sprang imot snøfokket og ned til dals.

Og i snøfokk og fælt vêr kom han flygande til kongsgaren og beint inn. Han var både gårut og grimut, slik sveitta han, og kvit av snø, og klæane 149var i filler, og skone hadde han sprunge av seg så blode rann av føtene.

– Det var eit tak, sa han og pusta ut. Men her er det som frelser, sa han og gav kongsdottra bladklypa. Han fortalte korles det skulde brukast; men om ferda si vilde han ikkje fortele noko: det er så lite å snakke om, let han.

Dei spurte heller ikkje stort, det var så for stor ei gjerning, og så var det kongssonen det stod om.

Kongssonen kjente seg kvikkare straks han hadde tygge første blade, og sia drog han seg til vonoms fortare, og før veka var til endes, var han på føtene og var god kar. Slik glede hadde det ikkje vore i kongsgaren før, og ein dagen seier kongen med Fram, at var det så han vilde ha dotter hans, så stod han ved orde sitt, – du treng visst ikkje spøre henne, sa kongen og lo. Dei trong ikkje spøre Fram heller, for alt sia første gongen han såg henne, hadde ho vore i tanken hans som ei glo.

Det vart lyst ut bryllop i kongsgaren, og alt var i ei glede over heile lande.

Men den dagen kom herremanns-dottra til kongsgaren, og spurte korles dette hang saman, for bror hennar hadde fare til vismannen for lenge sia, var ventande att kva dag det var, og Fram skulde ha henne.

– Heng ho enno etter meg! sa Fram. Huff, desse kvinnfolka! sa han.

150Det same sa kongsdottra, for ho var så glad i festarmannen sin det var ikkje måte på det, og ingen var å tru på som han. Og alle på kongsgaren stemte i med. Og Fram sa at der han fór hadde det ingen fare før, det måtte vera eit påfunn føre bryllope, trudde han. Det trudde alle, og så vilde dei hundjaga herremannsdottra frå kongsgaren og ut av lande. Men Fram bad for henne: han hadde ikkje hjartelag til slik framferd. Han sa med kongsdottra, at til straff for ho var så treisk, skulde herremannsdottra gå i brurefølge og sjå på når dei vart vigde; og det tykte både ho og dei andre var vakkert av han. Berre ei gammal kjerring var det som lo, ho hadde nyst komme til kongsgaren og skulde baka, det var ho som hjelpte Fram og song i kirka. Dei syntes ho gliste som Styggmannen sjøl.

Dagen etter kom presten stolpande til gars. Han likna lite på eit menneske, så forkommen var han, og ikkje ei mors sjæl kunde kjenne att han. Men ei klype med lauvblad hadde han i handa; dei var frå vismannen nord i Busvartskogane, hakka han fram.

Det kunde vera bra nok, og takk og ære og alt slikt, let kongen, men det trongs ikkje lenger, her var ein som hadde berga kongssonen alt. Fram vart redd at presten skulde få opp måle og fortele om riddaren og ferda si og alt i hop. Så sa han, at enten var denne mannen ein trollmann, som burde på båle, eller óg var han rivande galen.

151Presten hadde stått som skamstukken, da han hørte han kom for seint; men da han kjente att Fram og hørte dei orda av han, vart han galen. Han let om seg som lodne dyre. Han tuta einkvart om at han hadde drepe bergingsmannen sin innpå fjelle. – Han ser meg ut til noko slikt ja, sa Fram, og dermed sa alle det. Dei batt han og vilde på båle med han: det skulde sjå ut i lande om slike fekk leva! Men Fram bad vakkert for han, og sa at før vilde han gi frå seg gifte sitt før han vilde gjera eit menneske vondt, han hadde ikkje hjartelag til det. Dei skulde berre skysse fanten ut or kongens rike og eit stykke til. Kongsdottra gret, så vakkert sagt tykte ho det var. og i veg fór dei med presten. Gamle bakstkjerringa lo til ho naus.

Og bryllope stod av seg, og alt gjekk som det skulde. Herremannsdottra vart borte straks etter, var ikkje å finne meir. Bror hennar var òg borte. Det gjekk enda det orde, at ein prest hadde komme bort. – Kanskje dei måtte vekk alle da eg kom, alle som har ønska kongssonen vondt, sa Fram. – Det var ikkje ulikt til det, sa folk; men ein gissa på det og ein på det. – Vi får no sjå, sa Fram.

Og dei fekk sjå, for det spurtes snart at grannekongen låg ved grensa med hæren sin. han vilde inn i lande. Fram gjekk til kongen og kongssonen og sa:

– Denne herremannsdottra som låg etter 152meg, må ha reist etter bror sin, og kor han er, det veit ikkje eg, for ein skal tru det beste om folk. Men det er meir enn merkelig, at fienden skulde komma da herremannen vart borte, og at søstra skulde bli borte da fienden kom. Og om han var spæjar eller noko anna, han som fór her og gjorde seg galen, det tør ikkje eg dømme om, for eg dømmer ingen.

Da dømte kongen: at Fram skulde ha herremanns-garen som han stod og låg. Og dit flytta han med brura si, og alt var vel og bra. – Underlig som det lagar seg for oss, sa han. – Det gjer så, vennen min, sa ho. Men både du og eg fortente meir enn ein slik gar å sitte på, meinte ho. Og verst at fienden kjem! sukka ho. – All ting tener den til gode som fortener det, sa han, og lat berre fienden komma, sa han.

Fienden kom, og han var fjølgmennt. Kongen var for gammal til strid, og så drog kongssonen ut i land og rike og samla folk. Fram fór med han. – Eg sitt ikkje heime når lande kallar meg! sa han, og mangt godt kan det komma ut av ein krig, sa han med unge kona si. Han var både sterk og stor der han fór: han gjorde laust krigsfolk i tusental, og sette slikt mot i dem at det var unders verk; det var han og ikkje kongssonen som stod for verke. Dei tykte han song som luren, dei fleste. Eller som hanen, sa nokre, – dei var ikkje mange.

Og han var den som mana dem fram mot 153fienden, da det kom så langt, dei vart farlige reint. – Dei har ein med seg som gjøyr! sa fienden og lo. Det bar i hop. Fram heldt seg atterst og ropa folke i veg føre seg, det måtte einkvan til det òg. Fienden veik unda, gjenom skog og skar, og vart borte. Dei trudde han hadde rømt heim, og dei etter han. Da kom han bakpå dem, best det var, og da dei så snudde seg imot han, vart Fram fremste mann. Han vart ifrå seg, han visste ikkje kva han gjorde, og dermed sette han i og storhua imot fienden og svinga staven sin, han skreik seg blå.

Da ropa fienden og flaug: Der er han som gjøyr! der er han som gjøyr! han er den verste.

– Etter dem! Etter dem! skreik Fram. Lat oss moldgjera dem. Og fram strauma dei og stima dei, beint på fienden, og jaga han ut i ei myr. – Etter dem! etter dem! skreik Fram, han stod på ein stein og fekta. Dei i veg ut i myra; kongssonen i brodden for dem. Han reid seg ned i myra, og mange med han, men fienden gjekk det verst med. Dei slo han og forjaga han så det var eventyrs verk, og Fram etter med alt sitt mål; det var bortom alle haugar til mål i han den dagen, fienden syntes høre det lenge etter han hadde komme i sitt eige rike, – dei sprang heim kvar ein skank som att var.

Kongssonen var død i myra, da dei kom att, og mang ein glup kar med han, men sigeren var vunnen, og Fram kom heim sigerherre. Alt lande stod i sol og song imot han. Kongen hadde gått 154til sengs da krigen braut laus, og no stod han ikkje opp meir, han la seg til og døde. Straks etter likferda vart Fram ropa ut til konge. Han mælte imot, men dess sterkare ropa dei, han kunde heller ha stogga nordavinden enn stå imot krona dei kom med. Ho høvde som ho var støypt for han, synte det seg. Det var ei stor stund i lande. Einast i gamle bakstkjerringa var fram og lo, men ingen visste kva ho lo til.

Den nye kongen gjorde far sin til prest, for han var ein gudfryktig mann. Så stor ein mann var Fram, at han det kom i hug midt i all herligdommen.

– No er vi der vi skal vera, vennen min! sa ung dronninga.

– Det er mest meir enn eg har fortent, sa Fram.

– Nei, meinte ho, enno har ikkje lande takka deg som det bør, for det du berga bror min.

Gamle bakstkjerringa hørte det med: ho krema og naus så det nogg i folk.

Fram styrte mildt over lande sitt. – Så mild kan mektig mann vera, sa folke. Han hadde teke til kongeord: Vekk med det vonde! Og alt dei kunde merke, så minka det vonde i kvar manns gar. Det stunda til ei ny tid i lande.

– Men ein ting gneg meg, sa kongen, og det er at Develen skal ha noko makt enno. Og når det bit meg som det gjer, da kan de vita korles det kjennes for Vårherre, sa han. Og det har eg ligge 155vaken om nættene og grunda ut: Vi sett han av, her i lande, vi gjer han til ingenting. Den som elskar han, får mæle imot. Eg seier: Vekk med det vonde!

– Vekk med det vonde! ropa dei imot han, det var som fossen vill. No sett vi develen av!

Den som ropa høgast, var bakstkjerringa, men ho lo og gliste innimillom, vilde folk vita.

Alt kunde ha vore vel og bra nok, men straks etter tok det til og vart utrygt borti uthusa på kongsgaren. Der var ufreskje på låven om natta. Med kvart murra det hund, med kvart remja det bokk, og i millom var det ein hane som gol så stygt, – det var som Develen sjøl skulde grassere der, sa dei. Dei prøvde å gjera åt for styggmakta: Dei vart livskræmt attmed det arbeide. Kongen vart tornande vreid. Han vilde ikkje tru det, og vilde ikkje høre snakk om det: det skulde ikkje hende slikt! Develen var avsett, og kongens ord skulde stå. Sistpå hengte han dem som kom og var skræmt. Det nytta ikkje, for alle mann i kongsgaren var skræmt. Så måtte han ut sjøl, kongen, det var ikkje anna råd. Han hørte styggedommen, enda han svor at han ingenting hørte, og så steig han i veg og skulde få ein ende på det: kongens ord var lov i lande!

Opp låvebrua gjekk han og inn på låven i mørkre, med spika i hand. Alle hovfolka stod ute i tune og var mjo i knea. Han song ut så det ljoma:

– Ti still, din devel, her er eg!

156Da kom det ein hund imot han. Det var mykje til blid hund, han lea seg og vatt for kongen så det var eit tegn. Kongen likte han ikkje, han steig unda føtt for føtt, til han var utpå kanten mot høyståle. Da sette ein hane i og gol, og kom flaksande beint på kongen så spika slokna, og kongen vart så utor det, han gjekk hovudstups ned i høyståle. Der stod den store bokken på kongsgaren, han lurte seg gjerne dit om kvelden og åt høy. Han visste ikkje kva som kom farande ned, men redd vart han, og sint vart han, og til å stange kongen alt han vann. Kongen rulla seg unda og fram i svala, men bokken etter og smurde han i golve tak for tak, og til sjuande og sist låg kongen vettlaus oppi kolhaugen.

Hovfolka visste ikkje kor det vart av kongen, men ein meinte det, og alle meinte det etter kvart, at Develen sjøl hadde teke han.

Den gamle kjerringa stod og snytte seg og smått lo: – Hunden og hanen og bokken! Der råkte han seg sjøl ein gong!

Langt om lenge manna dei seg opp, henta mange lys og våga seg inn på låven. Hunden frå herremanns-garen kom imøte med dem, han fór der så ofte i det siste, og hanen og alle hønene sat der; og nedi høyståle såg dei bokken, han stod der og ørta og skjegla opp til dem. Kongen han såg dei ikkje. Dei ropa på han, men fekk ikkje svar. Da kom redsla over dem, og inn fórfór] rettet fra: for (trykkfeil) dei heile mannhusingen. Sist sprang bakstkjerringa. Develen 157var ikkje langt unda, tykte dei, han var ikkje så avsett.

Kongen spurtes det ikkje meir til på kongsgaren.

Han vakna i kolbingen morgonen tidlig. Han var kolande svart alt med seg, og kunde umulig kjenne att seg sjøl. Da han kom ut, undrast han kva for ein storgar han hadde komme til. Ei gammal bakstkjerring kom ut og gav seg i snakk med han, spurte kven han var, og kor han åtte heime. – Han svara at han var ingen kar, han var berre ei gammal skugge som fór og rak i bygda; heim åtte han ingenstads. Han fekk ein gammal galnskilling av kjerringa, og takka og vart glad.

– Deg meinte eg mest eg hadde set før? sa han.

– Å ja, vi to er ei aln tå same tye vi, sa ho og snytte seg. Du har havt di tid, og eg mi, og heretter blir det gjerne litt krunglut for oss båe, sa ho. Eg er Develen eg, om eg sjøl skal skryte av det, og dermed gjekk ho, – kallen gjekk andre vegen.

Sia fór han natt i gar, land og strand rundt. Og kor han kom, hadde han eit eventyr å fortele, om nokon iddest høre på, og det var fortelinga om han sjøl: han meinte han hadde hørt det med han var smågut.

– Det var den tida, pla han seie. – Det går ikkje slik for seg no lenger.

– – – Og det kunde han ha rett i, sa Anders.

Dei andre sanna med han i det.

Boken er utgitt av bokselskap.no

Last ned

Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi.
Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.